Witamina A – funkcje, skutki niedoboru i nadmiaru oraz inne niezbędne informacje

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, czyli witaminy A, D, E oraz K pod wieloma względami różnią się od witamin rozpuszczalnych w wodzie, a różnice te dotyczą przede wszystkim sposobu ich absorbowania przez organizm, transportowania oraz miejsca, w którym są magazynowane (głównie w wątrobie i tkance tłuszczowej). Wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach wymaga obecności w jelitach mieszanych micelli utworzonych z soli żółciowych i fosfolipidów. W takich właśnie micellach witaminy te rozpuszczają się, zostają przetransportowane do powierzchni brzeżka szczoteczkowego, a w dalszej kolejności wnikają do enterocytów na zasadzie dyfuzji. Są one niezbędne do przebiegu wielu procesów biochemicznych, a każda z nich ma sobie swoistą charakterystykę oraz odmienną rolę do odegrania. W organizmie człowieka większość witamin nie może być syntetyzowana, dlatego też muszą być dostarczone z zewnątrz, najczęściej wraz z spożywanym pokarmem bądź w formie suplementu diety. Warto jednak pamiętać, że wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach możliwe jest dzięki obecności tłuszczu w pożywieniu. Ponadto pacjenci zmagający się z zaburzeniami wchłaniania tłuszczu oraz osoby spożywające jego niewielkie ilości są w większym stopniu narażone na występowanie niedoborów witamin z tej grupy. Klasyczne niedobory tych witamin mogą klinicznie objawiać się np. w przypadku witaminy A – ślepotą zmierzchową.

Wiele osób na hasło „witamina” w wyobraźni przywołuje kolorową tabletkę, która uzupełni wszelkie niedobory i rozwiąże nasze problemy zdrowotne. Jednocześnie nie jesteśmy świadomi wpływu większości suplementowanych preparatów na nasz organizm, a także obce nam są takie pojęcia jak RDA (zalecane dzienne spożycie), AI (wystarczające dzienne spożycie) czy UL (maksymalne dzienne spożycie). Dlatego też przed rozpoczęciem suplementacji warto skonsultować się z lekarzem online, dietetykiem bądź farmaceutą, zwłaszcza jeśli jesteś w ciąży, karmisz piersią czy też przyjmujesz wiele różnych suplementów bądź leków zarówno tych dostępnych na receptę, jak i ogólnodostępnych farmaceutyków. Specjalista pomoże Ci w ustaleniu najkorzystniejszej dawki preparatu oraz rozważy zasadność jego stosowania. Ponadto, korzystając z teleporady lekarskiej warto poinformować lekarza o stosowanej suplementacji, gdyż podawanie suplementów wraz z przepisywanymi na e-receptę lekarstwami może wpływać na działanie leku poprzez jego osłabienie lub zintensyfikowanie, co w konsekwencji może mieć negatywne skutki zdrowotne. W niniejszym artykule opowiemy o tym, jaką rolę w naszym organizmie pełni witamina A, jakie są jej źródła dietetyczne, dlaczego jest tak ważna dla naszego zdrowia, a także o skutkach jej niedoboru bądź nadmiaru. Dowiesz się również jakie formy tej witaminy są najlepiej wchłaniane oraz jakie ich dawki są bezpieczne i obecnie zalecane przez specjalistów.

RDA, EAR, AI, UL, czyli pojęcia, które musisz znać

RDA – zalecane spożycie (ang. Recommended Dietary Allowances), jest to taka ilość danej witaminy, składnika mineralnego itp., którą należy dostarczać organizmowi, jeśli chcemy pokryć jego zapotrzebowanie na dany składnik, ta sama ilość pokrywa zapotrzebowanie ok. 97,5% zdrowych, prawidłowo odżywionych osób wchodzących w skład grup. RDA stosowany jest w normach IOM/HMD i normach dla populacji Polski.

EAR – średnie zapotrzebowanie na daną substancję dla grupy (ang. Estimated Average Requirement). Jest to norma, która pokrywa zapotrzebowanie 50% zdrowych i prawidłowo odżywionych osób. Stosowana jest w normach IOM/HMD i normach dla populacji Polski.

AI – wystarczające spożycie (ang. Adequate Intake). Jest to norma podawana wówczas, gdy nie da się ustalić poziomu RDA i jest to taka ilość danego składnika (witaminy, minerału itp.), która jest wystarczająca, aby pokryć dzienne zapotrzebowanie prawie wszystkich zdrowych i prawidłowo odżywionych osób. Jest ona określana na podstawie badań i obserwacji. Jest to norma stosowana w normach EFSA, IOM/HMD i normach dla populacji Polski.

UL – górny tolerowany poziom spożycia (ang. Tolerable Upper Intake Level). Stosowany w normach EFSA, IOM/HMD i normach dla populacji Polski, nazywany także Górnym Bezpiecznym Poziomem Spożycia (ang. Upper Safe Level). Jest to maksymalny poziom spożycia, który nie powoduje szkodliwych efektów u osób zdrowych, co zostało stwierdzone w badaniach pod kontrolą lekarską.

Hiper i hipowitaminoza – co to właściwie oznacza?

Hiperwitaminoza, to zespół objawów chorobowych wywołany nadmiarem witamin w organizmie, dotyczy on przede wszystkim witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (witaminy A, D, E i K), gdyż te mają zdolność magazynowania się w organizmie. 

Hipowitaminoza, to zespół objawów wywołanych zbyt małą ilością jednej lub kilku witamin w organizmie. Występuje na skutek niewystarczającej podaży danej witaminy z pożywieniem (hipowitaminoza pierwotna) bądź w efekcie upośledzenia wchłaniania witamin z przyjmowanego pokarmu, działania leków (głównie tych na receptę stosowanych w farmakoterapii różnych schorzeń) albo zwiększonego zapotrzebowania występującego w przebiegu niektórych chorób lub w czasie ciąży czy karmienia piersią (hipowitaminoza wtórna). Z kolei awitaminoza jest schorzeniem polegającym na całkowitym braku lub znaczącym niedoborze danej witaminy lub ich zestawu w organizmie. Awitaminoza w przypadku witaminy A prowadzi do kurzej ślepoty, rozmiękania rogówki i zespołu suchego oka, w przypadku witaminy D awitaminoza prowadzi do krzywicy, wypadania zębów i osłabienia mięśni, w przypadku witaminy E prowadzi do zaburzenia wzrostu, przebarwień skórnych, ogólnego zmęczenia oraz zaburzenia płodności, natomiast brak witaminy K prowadzi do słabej krzepliwości krwi i zaburzenia pracy jelit.

Witamina A – charakterystyka i zapotrzebowanie

Witamina A to nazwa, która odnosi się do grupy rozpuszczalnych w tłuszczach retinoidów, do których zalicza się np. popularny retinol. Naturalnie występuje głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego (wątroba, tuńczyk, jaja, sery i masło) w których to obecny jest czysty retinol, ale w postaci karotenoidów, np. beta-karotenu będącego prowitaminą witaminy A znajdziemy ją także w owocach i warzywach, jednak jest to postać znaczniej mniej przyswajalna od retinolu. W organizmie możliwe jest magazynowanie witaminy A, dlatego też jej niedobory występują bardzo rzadko. W kwestii suplementacji większe ryzyko dotyczy więc możliwości przedawkowania witaminy A, zwłaszcza w przypadku jej suplementacji. Polskie normy RDA zalecają spożycie witaminy A na poziomie:

• 350 µg RAE* dla niemowląt;
• 400-450 µg RAE dla dzieci od 1. do 6 r.ż.;
• 500 µg RAE dla dzieci w wieku 7-9 lat;
• 600 µg RAE dla dzieci 10-12 lat;
• 700 µg RAE dla dziewczynek w wieku 13-18 lat i kobiet w każdym wieku;
• 750-770 µg RAE dla kobiet w ciąży;
• 900 µg RAE dla chłopców w wieku 13-18 lat i mężczyzn w każdym wieku;
• 1200-1300 µg RAE dla kobiet karmiących piersią.

* Skrót RAE oznacza ekwiwalent retinolu. 1 µg RAE odpowiada 1 µg retinolu, 2 µg beta-karotenu z suplementów oraz 12 µg beta-karotenu z diety.

Wyniki badań prowadzonych w wybranych grupach ludności wykazały w większości przypadków, że spożycie witaminy A pokrywało a nawet przekraczało normy żywienia na tę witaminę, należy jednak pamiętać, że podane powyżej wartości witaminy A są wystarczające dla zaspokojenia dziennego zapotrzebowania na tę witaminę u większości osób zdrowych. Natomiast u pacjentów zmagających się z schorzeniami w których poziom retinolu powinien być monitorowany właściwa dawka preparatu powinna być ustalona przez lekarza online. Do takich pacjentów należą osoby cierpiące m.in. na celiakię , mukowiscydozę, zespół krótkiego jelita, choroby trzustki, marskość wątroby czy też osoby zmagające się z przewlekłymi stanami zapalnymi lub infekcjami oraz dzieci i dorośli z chorobami zakaźnymi (np. biegunka , HIV, malaria, odra). Na niedobory witaminy A narażone są także osoby stosujące bardzo niskokaloryczną bądź niskotłuszczową dietę, potencjalne niedobory mogą także wystąpić u wcześniaków.

Rola witaminy A

Funkcje jakie spełnia witamina A w organizmie człowieka opisane zostały poniżej:

• Witamina A jest głównym składnikiem rodopsyny (11-cis-retinal), czyli barwnika zawartego w fotoreceptorach oka i niezbędnego do prawidłowego widzenia. 
• Uczestniczy w rozwoju i różnicowaniu tkanki nabłonkowej i kostnej. Z uwagi na fakt, że odgrywa istotną rolę w podziałach i różnicowaniu komórek oraz w utrzymaniu ich prawidłowej struktury potrzebna jest człowiekowi od etapu rozwoju płodu. Ponadto przyczynia się do utrzymania prawidłowego stanu naskórka, regulując procesy jego złuszczania i wymiany zewnętrznych warstw komórek.
• Bierze udział w syntezie glikokortykoidów – hormonów kory nadnerczy.
• Posiada właściwości przeciwutleniające i przeciwzapalne (przede wszystkim beta-karoten) oraz zmniejsza ryzyko nowotworzenia.
• Witamina A stymuluje błony śluzowe do produkcji śluzu.
• Badania kliniczne dowodzą, że stosowanie retinolu miejscowo skutecznie redukuje zmarszczki i pomaga zachować młody wygląd skóry. Co więcej, leczenie skóry retinolem zwiększa w naskórku akumulację kwasu hialuronowego, odgrywającego istotną rolę w nawilżaniu naskórka.

Dietetyczne źródła witaminy A

Witamina A w produktach spożywczych występuje w dwóch postaciach, a mianowicie retinoidów i karotenoidów. Karotenoidy, takie jak luteina, zeaksantyna i likopen nie ulegają transformacji w witaminę A, ale również wykazują korzystny wpływ na nasze zdrowie. Omawianą witaminę znajdziemy zarówno w produktach odzwierzęcych, jak i roślinnych. W żywności pochodzenia zwierzęcego (np. jaja, podroby, niektóre gatunki ryb, produkty mleczne) witamina ta występuje w formie retinolu oraz jego pochodnych. Z kolei najwyższe stężenie witaminy A w produktach pochodzenia roślinnego znajduje się m.in. w marchewce, batatach, dyni, czerwonej papryce, szpinaku, brzoskwiniach i morelach. Należy jednak pamiętać, że roślinne źródła witaminy A, ze względu na ich niską zawartość tłuszczu, warto spożywać w towarzystwie zdrowych tłuszczy, takich jak orzechy, nasiona, oleje roślinne, awokado itd. Ponadto karotenoidy i retinoidy są wrażliwe na działanie światła i tlen oraz w mniejszym stopniu na temperaturę. W trakcie obróbki termicznej straty tej witaminy oscylują w granicach 10-20% w zależności o zastosowanej metody. W Polsce istotnym źródłem witaminy A są także obligatoryjnie wzbogacane tłuszcze do smarowania pieczywa, z wyjątkiem tłuszczu mlecznego. Z kolei w diecie najmłodszych dzieci zapotrzebowanie na witaminę A pokrywa mleko matki. W przypadku gdy, kobieta nie karmi piersią wystarczającą podaż tej witaminy dostarczymy dziecku wraz z mlekiem modyfikowanym, które zawiera witaminę A.

Skutki niedoboru

Niedobory witaminy A w krajach rozwiniętych zdarzają się rzadko, jednak w wielu krajach rozwijających się są zjawiskiem powszechnie występującym, ze względu na to, że miejscowa ludność ma ograniczony dostęp do żywności pochodzenia zwierzęcego zawierającej retinol, jak również do roślinnych źródeł β-karotenu. Konsekwencje niedoborów omawianej witaminy nie ujawniają się natychmiast, z uwagi na fakt, że organizm jest w stanie gromadzić jej zapasy w wątrobie. Jednak wraz z upływem czasu, w przebiegu chorób bądź niewłaściwej diety niedobory witaminy A mogą prowadzić do zaburzeń w procesie widzenia, do zmian czynnościowych w oku i do tzw. ślepoty zmierzchowej, a w konsekwencji do upośledzenia wzroku. Najczęstszym objawem niedoboru witaminy A u małych pacjentów oraz kobiet ciężarnych jest kseroftalmia, inaczej – zespół suchego oka. Pozostałe objawy niedoborów wit. A to:

• nadmierne rogowacenie i łuszczenie się naskórka;
• obniżenie odporności na infekcje;
• zahamowanie wzrostu i rozwoju u dzieci.

Do grupy, która jest szczególnie narażona na wystąpienie niedoborów tej witaminy należą wcześniaki, które nie mają odpowiednich zapasów wit. A po urodzeniu, a niskie stężenie retinolu w osoczu nierzadko utrzymuje się u nich przez pierwszy rok życia, co w konsekwencji może zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia chorób oczu, płuc i przewodu pokarmowego. Co więcej, niedobory witaminy A mogą wystąpić również u pacjentów chorych na mukowiscydozę i mających zaburzoną pracę trzustki, na skutek złego wchłaniania tłuszczu.

Skutki nadmiaru

Witamina A zażywana w nadmiarze może mieć działanie toksyczne i teratogenne (wywoływanie wad rozwojowych płodu). Zarówno niedobór, jak i nadmiar witaminy A podczas rozwoju embrionalnego powoduje wrodzone wady wielu narządów i tkanek centralnego układu nerwowego (CUN), elementów twarzoczaszki, szczęki oraz zębów. Jej nadmiar w organizmie występuje w konsekwencji zbyt wysokiego spożycia retinolu i jego pochodnych, najczęściej poprzez nieodpowiednie stosowanie suplementów diety czy preparatów farmaceutycznych. Przewlekłe zażywanie retinolu w dawkach 2 mg/kg w preparatach olejowych powoduje hiperwitaminozę A bez względu na wiek. Ponadto długotrwałe stosowanie retinolu w dawkach przekraczających 2000 µg/dobę prowadzi do obniżenia gęstości mineralnej kości, zwiększając w ten sposób ryzyko osteoporozy, zwłaszcza u osób starszych. Hiperwitaminoza A manifestuje się poprzez, m.in.:

• powiększenie wątroby;
• nadmierną pobudliwość;
• ból głowy;
• osłabienie;
• zmiany skórne oraz zmiany w strukturze kości.

Natomiast w przypadku karotenoidów zazwyczaj nie obserwuje się ich szkodliwego wpływu na organizm człowieka. β-karoten nie jest toksyczny, ani nie wykazuje działania teratogennego nawet spożywany w dużych dawkach, tj. 20–30 mg/dobę. Najbardziej znanym objawem długotrwałego, nadmiernego spożywania β-karotenu jest karotenodermia, która odpowiada za żółto-pomarańczowe zabarwienie skóry, które ustępuje po zaprzestaniu nadmiernego spożywania β-karotenu. Należy jednak pamiętać, że długotrwała suplementacja β-karotenem bądź suplementacja β-karotenem i palmitynianem retinylu w dawkach przekraczających 20 mg β-karotenu/dobę zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia raka płuc oraz chorób sercowo-naczyniowych tak u byłych, jak i u obecnych palaczy.

Górny dzienny tolerowany poziom spożycia, czyli UL dla witaminy A wynosi:

• 600 µg dla dzieci do 3 r.ż.;
• 900 µg dla dzieci w wieku 4-8 lat;
• 1700 µg dla dzieci w wieku 9-13 lat;
• 2800 µg dla dzieci w wieku 14-18 lat oraz kobiety w okresie ciąży i laktacji do 18 r.ż.;
• 3000 µg dla dorosłych i kobiet w okresie ciąży i laktacji powyżej 18 r.ż.

Interakcje z lekami i żywnością

Suplementacja witaminy A w połączeniu z retinoidami, niektórymi antybiotykami (np. tetracykliną), lekami przeciwzakrzepowymi (np. warfaryną) lub hepatotoksycznymi (np. makrolidami, paracetamolem, antybiotykami z grupy penicylin) zwiększa ryzyko wystąpienia niepożądanych skutków ubocznych wspomnianych leków. Co więcej, doustna antykoncepcja może zwiększać stężenie witaminy A w osoczu, natomiast stosowana przy zaparciach parafina ciekła – zmniejszać na skutek ograniczenia jej wchłaniania z przewodu pokarmowego. Z uwagi na powyższe, warto zawsze poinformować lekarza online o stosowanej suplementacji, zwłaszcza jeśli jednocześnie przyjmujemy leki na receptę. Ponadto suplementy z witaminą A należy stosować wyłącznie po uzgodnieniu tego z lekarzem online podczas teleporady w przypadku, gdy jesteś w ciąży, cierpisz z powodu chorób wątroby, nadużywasz alkoholu, stosujesz niektóre środki farmaceutyczne, a także wtedy, gdy stwierdzono u Ciebie niedożywienie białkowe.

Diagnostyka, czyli jak sprawdzić poziom witaminy A w organizmie

Przyjmuje się, że na niedobór witaminy A wskazuje stężenie retinolu w osoczu na poziomie niższym niż 0,70 µmol/l, co odpowiada 20 µg/dl. Taki poziom oznacza wyczerpanie zapasów wątrobowych witaminy A. Co więcej, na uzyskanie obniżonych wyników badań mogą wpływać niedobory białka w codziennym jadłospisie bądź toczące się w organizmie stany zapalne. Przede wszystkim należy zauważyć, że badanie poziomu witaminy A zalecane jest przez lekarza głównie w ramach diagnostyki zespołu złego wchłaniania, przy żywieniu pozajelitowym czy w przypadku występowania ślepoty zmierzchowej.

Literatura:

1. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, pod redakcją Mirosława Jarosza, Ewy Rychlik, Katarzyny Stoś, Jadwigi Charzewskiej, 2020.
2. EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens (NDA), Dietary reference values for sodium, EFSA Journal, 2019.
3. Fizjologia człowieka. Stanisław Konturek, 2019, wyd. 3.
4. Normy żywienia dla populacji Polski, [red.] M. Jarosz, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2017.
5. Scientific Committee on Food, Scientific Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies, Tolerable Upper Intake Levels for Vitamins and Minerals, EFSA, 2006.
6. Marona H., Gunia A., Pękala E., Retinoidy – rola w farmakoterapii w aspekcie komórkowego mechanizmu działania, Farm. Pol., 2010.
7. Harrison E.H., Mechanisms involved in the intestinal absorption of dietary vitamin A and provitamin A carotenoids, Biochim., 2012.