Jakie są przyczyny niedoboru witaminy B12 i jak zdiagnozować niedobór?

Powszechnie uważa się, że na niedobory witaminy B12 (kobalaminy) cierpią jedynie zwolennicy roślinnego modelu żywienia, natomiast osób spożywających mięso i produkty odzwierzęce problem ten nie dotyczy. Otóż nic bardziej mylnego. Co prawda wykazano, że nawet 86,5% weganów cierpi na niedobór kobalaminy, jednak nie są oni jednyną grupą narażoną na negatywne konsekwencjie niewystarczającego odżywienia tkanek tą witaminą. Z niedobormi zmagać mogą się także osoby przewlekle przyjmujące niektóre lekarstwa na receptę, pacjenci z wybranymi schorzeniami bądź innymi dolegliwościami, a niekiedy także kobiety w ciąży lub matki karmiące piersią. Jeśli chcesz uzyskać cenną wiedzę popartą dowodami naukowymi w tej tematyce, ten artykuł jest dla Ciebie. Omówimy w nim charakterystykę witaminy B12, dzienne zapotrzebowanie na tę substancję i przede wszystkim przyczyny występowania niedoboru oraz negatywne konsekwencje zdrowotne jakie wiążą się z niwystarczającą podażą kobalaminy. Co więcej, przeanalizujemy dostępne badania krwi, wykonywane w celu oceny ryzyka niedoborów poprzez określenie stężenia witaminy B12. Pamiętaj, że za pomocą naszej platformy możesz szybko uzuskać teleporadę lekarską, na której lekarz online pomoże Ci w ustaleniu najkorzystniejszej dawki preparatu witaminy B12 oraz rozważy zasadność jego stosowania, a jeśli zajdzie taka potzreba udzieli elektronicznej recepty bądź e-zwolnienia byś w domowym zaciszu mógł powrócić do zdrowia.

Charakterystyka i zapotrzebowanie na witaminę B12

Witamina B12 należy do grupy witamin rozpuszczalnych w wodzie, zawiera ona minerał – kobalt, z uwagi na to związki o działaniu zbliżonym do wit. B12 nazywane są kobalaminami. Spośród nich biologicznie aktywna jest metylokobalamina oraz adenozylokobalamina. Te dwie formy witaminy B12 odznaczają się zdolnością do pracy w organizmie w roli koenzymu, gdzie adenozylokobalamina redukuje stężenie kwasu metylomalonowego, a metylokobalamina – stężenie homocysteiny. Wchłanianie witaminy B12 zachodzi w końcowym odcinku jelita cienkiego w obecności czynnika Castle’a. Wytwarzany jest on wcześniej w żołądku. Następnie w jelicie kobalamina związana z czynnikiem wewnętrznym zostaje wchłonięta za pośrednictwem specyficznego receptora, który rozdziela tę parę i wolną kobalaminę transportuje do krwiobiegu. W dalszej kolejności witamina B12 łączy się we krwi z transkobalaminami I, II, III. Część kobalaminy łączy się także z innym białkiem, a mianowicie z haptokoryną (transkobalaminą I), której rolą jest przechowywanie jej w organizmie. Czynnik Castle’a może wiązać jednorazowo jedynie 30µg kobalaminy. Nie oznacza to jednak, że suplementacja wyższymi dawkami nie ma zastosowania, ponieważ omawiana witamina podawana w znaczących ilościach może wchłaniać się bezpośrednio przez ścianę jelita. Zapotrzebowanie na witaminę B12 jak w przypadku większości witamin jest zależne od wieku i wynosi od 0,4µg w przypadku niemowląt do 2,8µg u kobiet karmiących. Normy polskie RDA na witaminę B12 wynoszą:

• 0,9 µg dla dzieci w wieku 1-3 lat;
• 1,2 µg dla dzieci w wieku 4-6 lat;
• 1,8 µg dla dzieci w wieku 7-12 lat
• 2,4 µg dla młodzieży od 13 r.ż. i osób dorosłych;
• 2,6 µg dla kobiet w ciąży;
• 2,8 µg dla kobiet karmiących piersią.

Jaką rolę odgrywa kobalamina w organizmie człowieka?

Funkcje jakie spełnia witamina B12 w organizmie człowieka opisane zostały poniżej: 

• kobalamina jest nośnikiem grup metylowych, pełni rolę koenzymu (metylokobalamina oraz 5’-deoksyadenozylokobalamina) dla dwóch enzymów;
• witamina B12 jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego;
• witaamina B12 bierze udział w syntezie krwinek czerwonych;
• odgrywa istotną rolę w przemianach aminokwasów oraz kwasów tłuszczowych;
• udział witaminy B12 w procesach metabolicznych organizmu człowieka dotyczy również tworzenia DNA;
• witamina B12 wraz z kwasem foliowym i witaminą B6 odpowiada za właściwe stężenie homocysteiny we krwi (metylokobalamina przy udziale 5-metylo-tetrahydrofolianu oraz enzymu syntazy metioninowej bierze udział w transmetylacji homocysteiny do metioniny). W przypadku niedoboru witaminy B12 reakcja rekonwersji homocysteiny może być osłabiona lub wcale nie zachodzić, przez co poziom homocysteiny wzrasta i staje się zbyt niebezpieczny dla zdrowia, ponieważ zbyt wysoki poziom homocysteiny może uszkadzać wszystkie komórki organizmu i prowadzić do zwiększenia stresu oksydacyjnego i związanych z nim chorób. Homocysteina sprzyja także pogrubieniu się warstwy wewnętrznej ścianki naczyń krwionośnych i tym samym tworzeniu się blaszki miażdżycowej.

Przyczyny niedoboru witaminy B12

Badania z udziałem wegan wskazują na niedostateczny bądź niski poziom kobalaminy w ich organizmie, a niedobory w tej grupie stanowią około 86,5% przypadków (taki wynik uzyskano u wegan z Niemiec). Jednak okazuje się, że przyczyną niedoboru witaminy B12 nie jest jedynie dieta wegańska. Badania naukowe wykazały, że niedobór tej witaminy może wystąpić także z powodu wielu schorzeń bądź innych czynników, m.in. takich jak:

• alkoholizm lub nadużywanie alkoholu
• wiek podeszły;
• zaburzenia wydzielania soków trzustkowych i niewydolność trzustki;
• wrodzone defekty w przyswajaniu i transporcie witaminy w organizmie, m.in. defekt czynnika Castle’a, wrodzone defekty transkobalamin;
• zespół Zollingera-Ellisona, zespół Imerslunda-Gräsbecka, choroby jelit (np. choroba trzewna, choroba Leśniowskiego-Crohna ),
• resekcja żołądka i jelita cienkiego,
• zaburzenia mikrobioty jelitowej (np. przerost bakteryjny, dysbioza);
• przewlekłe zażywanie niektórych leków (np. kolchicyna, neomycyna, metformina, biguanidy, cholestyramina, preparaty potasu o powolnym uwalnianiu).

Okazuje się więc, że suplementacja witaminą B12 nie jest zalecana jedynie zwolennikom roślinnego modelu żywienia, lecz również osobom zmagających się różnymi chorobami czy dolegliwościami. Niezwykle istotne jest także zadbanie o odpowiedni status witaminy B12 u kobiet ciężarnych, ponieważ wiele badań wskazuje na występowanie niedoborów również w tej grupie. Niedobór kobalaminy może nieść ze sobą poważne konsekwencje zdrowotne zarówno dla matki, jak i dla dziecka. Z kolei niedobór omawianej witaminy podczas trwania ciąży (tak samo jak kwasu foliowego), skutkuje ryzykiem wystąpienia wad rozwojowych płodu i poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego u dziecka. Co więcej, niskie spożycie kobalaminy w czasie trwania ciąży skutkuje niskim stężeniem witaminy B12 w mleku matki, które w pierwszych miesiącach życia dziecka stanowi dla niego jedyne źródło tej witaminy.

Skutki niedoboru witaminy B12

Większość witaminy B12 jest magazynowana w wątrobie i stanowi blisko 50% jej całkowitej puli, a dzienne straty kobalaminy określa się na 0,1-0,2%. Ze względu na to, aby rozwinęły się objawy hipowitaminozy potrzebna jest znaczna ilość czasu (od 2 do nawet 5 lat). Jednak kobalamina to składnik niezbędny do życia m.in. dlatego, że potrzebna jest do prawidłowej pracy układu nerwowego i procesu krwiotworzenia, a konsekwencją jej niedostatecznego spożycia jest niedokrwistość megaloblastyczna (anemia złośliwa), jak również podwyższone stężenie homocysteiny i kwasu metylomalonowego we krwi i moczu. Ma to swoje zdrowotne konsekwencje w postaci np. uszkodzenia układu nerwowego manifestującego się dysfunkcjami neurologicznymi, parestezjami, zmęczeniem, a nawet paraliżem, zanikiem pamięci i ślepotą (atrofia nerwu wzrokowego), co z kolei jest wynikiem postępującej demielinizacji substancji białej w rdzeniu kręgowym i mózgu. Objawy niedoboru witaminy B12 możemy pogrupować na: 

• Ogólne: bardzo niespecyficzne, zaliczamy do nich zmęczenie, osłabienie, duszności, poirytowanie, bladość;
• Ze strony układu pokarmowego: obejmują one nudności, utratę apetytu, spadek masy ciała, zaparcia lub biegunki czy też pieczenie języka;
• Neurologiczne: manifestujące się zaburzeniami świadomości, drażliwością, zaburzeniami percepcji, zaburzeniami czucia skórnego, spastycznością, osłabieniem siły mięśniowej, parestezjami w rękach i nogach, depresją , splątaniem, zanikiem pamięci oraz spadkiem koncentracji.

Długotrwały niedobór witaminy B12, który nie zostanie odpowiednio wcześnie wykryty i skorygowany, może doprowadzić do nieodwracalnych zmian w układzie nerwowym. Jeśli podejrzewasz u siebie niedobór kobalaminy, nie zwlekaj i zgłoś się na teleporadę, podczas której lekarz online rozważy zasadność suplementacji, a jeśli zajdzie taka potrzeba dobierze odpowiednią formę i dawkę suplementu.

Jak zdiagnozować niedobory kobalaminy?

W diagnostyce niedoboru witaminy B12 należy uwzględnić poniższe zmienne:

• rodzaj stosowanej diety (np. wegetariańska, laktowegetariańska, laktoowowegetariańska, wegańska);
• wiek pacjenta (wraz z upływem lat spada jakość wydzielanego soku żołądkowego);
• dolegliwości, choroby i występujące objawy;
• charakter stosowanych leków i suplementów diety;
• badania biochemiczne.

Analizując naszą morfologię podstawową lekarz online zwróci zapewne uwagę na podwyższony poziom MCV, czyli średnią objętość krwinek czerwonych i MCH, czyli średnią masę hemoglobiny w erytrocytach oraz obniżenie liczby erytrocytów. Są to bowiem częste wskaźniki sugerujące niedobór witaminy B12, niestety nie są one wystarczające, aby rzetelnie ocenić status kobalaminy w organizmie. Jednak podwyższony poziom MCV jest późnym objawem deficytu i dotyczy aż 80% przypadków. Pomimo to, warto zwrócić uwagę również na fakt, że wówczas, gdy występuje jednoczesny niedobór żelaza i wit. B12, MCV pozostaje w normie, co może okazać się mylące przy analizowaniu otrzymanych wyników. Co więcej, niedobory witaminy B12 w morfologii podstawowej mogą dawać taki sam obraz, jak braki witaminy B9 (kwas foliowy). Dlatego w celu ustalenia wiarygodnego statusu kobalaminy potrzebna jest dalsza diagnostyka, która umożliwi jego dokładniejsze określenie. Oceniając ryzyko niedoboru kobalaminy można wykonać badania określające stężenie: witaminy B12, kwasu metylomalonowego, holotranskobalaminy bądź homocysteiny.

Oznaczenie całkowitej witaminy B12 w surowicy zawiera w sobie sumę haptokoryn i holo-TCII. Jest to niestety mało wiarygodny wskaźnik, ponieważ uwzględnia także nieaktywne analogi witaminy B12. Analogi kobalaminy mogą być powiązane z transporterami kobalaminy. Czynnik wewnętrzny oraz holo-TCII mają do nich stosunkowo niskie powinowactwo, jednak w przypadku haptokoryny powinowactwo jest wysokie, wskutek czego gromadzi je w organizmie. Za jej pośrednictwem analogi mogą być przenoszone do wątroby, a stamtąd są usuwane i wydalane z moczem bądź kałem przez wiele dni, podczas gdy aktywna forma kobalaminy wraca do krwiobiegu. Źródłami analogów witaminy B12 są: tempeh, wodorosty, tofu i spirulina. Spożywanie tych produktów na co dzień negatywnie wpływa na uzyskanie precyzyjnych wyników oznaczenia całkowitej zawartości witaminy B12 w surowicy, ponieważ nie wiadomo, jaką część stanowi forma aktywna. Można wówczas uzyskać dobre wyniki, jednak nadal mieć niedobór kobalaminy.

Istotnym wskaźnikiem niedoboru kobalaminy jest określenie stężenia kwasu metylomalonowego. Można oznaczyć je w surowicy oraz w moczu. Badanie to przydatne jest we wczesnym wykrywaniu niedoboru witaminy B12 i jest uznawane za złoty standard w badaniu ożywienia organizmu tą witaminą. Jej wysoki poziom wskazuje na niedobór witaminy B12, jednak specjaliści EFSA wyrażają przekonanie, że nie odzwierciedla ona wszystkich funkcji B12 w organizmie człowieka, ponadto wynik może być zaburzony u pacjentów zmagających się z chorobami nerek bądź czynnikami dotąd niepoznanymi.

Oznaczenie stężenia holotranskobalaminy, to pomiar stosowany we wczesnym wykrywaniu niedoboru B12, a także w diagnostyce schorzeń zwyrodnieniowych układu nerwowego. Z holo-TCII związane jest blisko 10-30% całej puli kobalaminy we krwi. Natomiast pozostałe 70-90% związane jest z haptokorynami (TCI i TCIII). Z uwagi na fakt, że holo-TCII odpowiada za transport wit. B12 do tkanek, od tego, jakie jest wysycenie tego transportera tą witaminą, zależy, ile jej tam w rzeczywistości dotrze. EFSA na panelu w 2009 r. uznał oznaczenie stężenia holotranskobalaminy za najbardziej specyficzny marker niedoboru witaminy B12. Wykonanie badania jest jednak kosztowne.

Określenie stężenia homocysteiny w badaniu krwi, to wykonywany, lecz niespecyficzny wskaźnik, ponieważ jego stężenie wzrasta nie tylko w przypadku niedoboru witaminy B12.

Literatura:

1. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, pod redakcją Mirosława Jarosza, Ewy Rychlik, Katarzyny Stoś, Jadwigi Charzewskiej, 2020.
2. EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens (NDA), Dietary reference values for sodium, EFSA Journal, 2019.
3. Fizjologia człowieka. Stanisław Konturek, 2019, wyd. 3.
4. Normy żywienia dla populacji Polski, [red.] M. Jarosz, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2017.
5. Sahu P, Thippeswamy H, Chaturvedi SK. Neuropsychiatric manifestations in vitamin B12 deficiency. Vitam Horm. 2022;119:457-470. doi: 10.1016/bs.vh.2022.01.001. Epub 2022 Mar 3. PMID: 35337631.
6. Lindenbaum J. Folate and vitamin B12 deficiencies in alcoholism. Semin Hematol. 1980 Apr;17(2):119-29. PMID: 6990497.
7. Shipton MJ, Thachil J. Vitamin B12 deficiency – A 21st century perspective. Clin Med. 2015 Apr;15(2):145-50.
8. Molloy AM, Kirke PN, Brody LC, Scott JM, Mills JL. Wpływ niedoborów kwasu foliowego i witaminy B12 podczas ciąży na rozwój płodu, niemowlęcia i dziecka. Jedzenie Nutr Bull. Czerwiec 2008;29(2 Dodatek):S101-11; omówienie S112-5. doi: 10.1177/15648265080292S114. PMID: 18709885.