Wybierz swoją dolegliwość i dowiedz się jakie leki będą najskuteczniejsze
BAZA LEKÓW:
Leki przeciwgorączkowe
Spis treści
Wytwarzanie ciepła
Patofizjologia gorączki
Przyczyny gorączki
Zespół serotoninowy i złośliwy zespół neuroleptyczny
Gorączka a COVID-19
Klasyfikacja gorączek
Jakie fazy gorączki wyróżniamy?
Temperatury ciała i metody jej pomiaru
Hipertermia
Leki przeciwgorączkowe
Podsumowanie
Wytwarzanie ciepła
Ciepło jest podstawowym produktem metabolizmu. Dwoma z najważniejszych czynników wpływających na poziom wytwarzania ciepła są:- metabolizm wywołany działaniem hormonu tarczycy - tyroksyny oraz w mniejszym stopniu innych hormonów, takich jak hormon wzrostu i testosteron;
- metabolizm wywołany działaniem adrenaliny i noradrenaliny oraz aktywacje układu adrenergicznego organizmu.
- wytwarzanie tyreotropiny (TSH) i hormonów tarczycy;
- wytwarzanie adrenaliny i noradrenaliny.
- obniżenie apetytu;
- zmniejszenie wydzielania TSH i hormonów tarczycy.
Rola podwzgórza w regulacji temperatury ciała
Podwzgórze to obszar w brzusznej części mózgu, który koordynuje układ hormonalny. Otrzymuje wiele sygnałów z różnych obszarów mózgu iw zamian uwalnia zarówno hormony uwalniające, jak i hamujące, które następnie działają na przysadkę mózgową, kierując funkcjami tarczycy, nadnerczy i narządów rozrodczych. Ośrodki regulujące wytwarzanie i utratę ciepła mieszczą się w podwzgórzu. W okolicy nadwzrokowej i przedwzrokowej pomiędzy spoidłem przednim a skrzyżowaniem nerwów wzrokowych. Stymulacja tego miejsca uruchamia mechanizmy odpowiedzialne za zachowanie i produkcję ciepła (zwężenie naczyń skórnych, jeżenie włosów lub tworzenie „gęsiej skórki”, przyspieszenie akcji serca, dreszcze, uwalnianie adrenaliny hiperglikemię, przyspieszeni przemiany materii). Uszkodzenie tylno-bocznej części podwzgórza powoduje brak reakcji na zimno. Mózg, a dokładniej podwzgórze, kontroluje termoregulację. Jeśli podwzgórze wyczuje, że temperatura wewnętrzna jest zbyt wysoka lub zbyt niska, automatycznie wysyła sygnały do skóry, gruczołów, mięśni i narządów. Na przykład, jeśli ciało wytwarza ciepło podczas intensywnych ćwiczeń lub jeśli zewnętrzna temperatura otoczenia jest wystarczająco podwyższona, aby spowodować wzrost temperatury wewnętrznej, sygnały doprowadzające do podwzgórza powodują wysyłanie sygnałów odprowadzających do komórek skóry w celu wytworzenia potu. Pocenie się jest jednym z mechanizmów, które organizm może wykorzystać do ochłodzenia się, ponieważ ciepło jest tracone w procesie parowania potu. W przeciwieństwie do tego, gdy ciało doświadcza zimnego środowiska, odruch dreszczy powoduje kurczenie się mięśni szkieletowych i wytwarzanie ciepła. Upośledzenie lub uszkodzenie któregokolwiek z jąder podwzgórza powoduje deficyt w jego funkcji. W upośledzeniu każdego jądra podwzgórza można zaobserwować następujące nieprawidłowości:- Jądro przednie: słabe odprowadzanie ciepła;
- Jądro tylne: nadmierne rozpraszanie ciepła;
- Jądro brzuszno-przyśrodkowe: zwiększenie apetytu;
- Jądro boczne: zmniejszenie apetytu.
Patofizjologia gorączki
Patofizjologia gorączki opiera się o reakcję organizmu powodujące zwiększenie temperatury wewnętrznej ciała poprzez aktywację ośrodka termoregulacji w podwzgórzu i przestawienia go na wyższy poziom równowagi termicznej. Tak więc patogeneza gorączki wiąże się z nadmiernym wytwarzaniem ciepła, brakiem prawidłowej regulacji utraty ciepła przez skórę oraz niesprawną funkcją podwzgórza. Proces ten następuje w odpowiedzi na pirogeny egzogenne, a mianowicie wirusy, bakterie i ich toksyny, alergeny, kompleksy immunologiczne, aktywne składowe dopełniacza, a także pirogeny endogenne, które są uwalniane przez stymulowane monocyty i makrofagi, cytokiny, takie jak IL-1 (interleukina), IL-6 (interleukina), TNF-α (czynnik martwicy nowotworów α; ang. tumour necrosis factor α). Powyżej wymienione cytokiny indukują ekspresję podwzgórzowej cyklooksygenazy 2 (COX-2) i przez układ cAMP wytwarzanie prostaglandyny E2 (PGE2) działającej przede wszystkim na area preoptica podwzgórza właściwego. W konsekwencji dochodzi do aktywacji ośrodka termoregulacji i przestrojenia go na wyższy poziom punktu równowagi termicznej organizmu. W następstwie przesunięcia w górę wartości zadanej rozpoczyna się aktywny proces w celu osiągnięcia nowej, wyższej wartości temperatury. Dochodzi do tego przez zminimalizowanie utraty ciepła z fizjologicznym skurczem naczyń oraz wytwarzanie ciepła podczas drżenia mięśniowego.Gorączka uznawana jest za stan niepożądany, jednak do jej potencjalnych korzyści wynikających z podwyższonej temperatury wewnętrznej ciała zalicza się opóźnienie wzrostu i namnażania się niektórych bakterii i wirusów, co może być powiązane ze zmniejszonym stężeniem żelaza w surowicy, ponadto w umiarkowanie podwyższonych temperaturach następuje nasilenie odpowiedzi immunologicznych organizmu. Znaczna część z korzystnych efektów wynikających z gorączki zanika jednak w wyższych temperaturach ciała (ok. 40°C). Powodem, dla którego gorączka jest dla nas stanem uciążliwym jest fakt, że jest ona powiązana z szeregiem dolegliwości, takich jak bóle głowy i mięśni, mdłości, uczucie zimna, niekiedy dreszcze, zmęczenie i znacznie obniżony nastrój. W przebiegu gorączki kurczą się naczynia krwionośne skóry, z tego powodu pacjent, u którego narasta gorączka, jest widocznie blady, zaczynają drżeć mięśnie szkieletowe (pojawiają się wyżej wspomniane dreszcze), a w czasie pracy mięśni uwalniają się znaczne ilości ciepła, dodatkowo napinają się mięśnie przywłosowe wskutek czego powstaje tzw. „gęsia skórka”, spalana jest także tkanka tłuszczowa, a przede wszystkim tak zwany tłuszcz brunatny oraz zwiększa się aktywność hormonów tarczycy, dzięki czemu, energia powstająca w procesach metabolicznych w organizmie nie jest wykorzystywana efektywnie (np. do pracy czy syntezy związków chemicznych), jest natomiast rozpraszana w organizmie właśnie pod postacią ciepła.
Przyczyny gorączki
Gorączka stymuluje naturalną odporność organizmu, a gdy zostanie on zaatakowany przez bakterie, pasożyty, grzyby lub wirusy (np. w dobie pandemii SARS-CoV-2) może wystąpić stan podgorączkowy i gorączka, czyli objawy zaliczane do tzw. objawów ogólnoustrojowych, dotyczących całego organizmu. Do wystąpienia gorączki mogą przyczynić się także: rozrost nowotworowy, reakcja alergiczna, odczyn zapalny czy mechanizm autoagresji. U większości pacjentów przyczynami gorączki są infekcje wywołane najczęściej przez wirusy, bakterie, pasożyty, gruźlicę i zdecydowanie rzadziej choroby nieinfekcyjne, takie jak choroby autoimmunologiczne, nowotwory, alergie, polekowe, poszczepienne, co z kolei powoduje, że u gorączkującego pacjenta zazwyczaj podejrzewa się tło infekcyjne, dopóki nie zostanie dowiedzione, że jest inaczej. Aktualnie ocenia się, że ponad 30% przypadków obejmuje gorączki o nieznanej przyczynie (ang. fever of unknown origin – FUO). U noworodków i niemowląt do 3 miesiąca życia gorączka może być jedynym objawem poważnego zakażenia bateryjnego (PZB) (zakażenia układu moczowego, bakteriemii, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia płuc). Ryzyko wystąpienia takiego zakażenia jest znacznie wyższe, przede wszystkim u noworodków w stosunku do innej grupy wiekowej. Do czynników ryzyka wystąpienia poważnego zakażenia bakteryjnego zalicza się m.in.: wcześniactwo, przedłużone pęknięcie błon płodowych, kolonizację paciorkowcami z grupy B u matki, trudności w karmieniu, zaburzenia oddychania czy bezdechy. U niemowląt powyżej 3 miesiąca życia i dzieci do 3 roku życia w przeważającej liczbie przypadków schorzenie ma charakter samoograniczający się, tak więc powrót do zdrowia następuje bez konieczności wdrażania specjalnego leczenia przyczynowego, należy jednak mieć na uwadze, że w tej grupie wiekowej gorączka może być również objawem choroby zagrażającej życiu, dlatego nigdy nie powinna być bagatelizowana. Idąc dalej, u małego pacjenta poniżej 5 roku życia gorączka wiąże się zazwyczaj ze stanem zapalnym pojawiającym się w odpowiedzi na zakażenie wirusowe lub bakteryjne, zarażenie pasożytnicze bądź, co zdarza się rzadziej, przyczynę niezakaźną. Często objawy infekcji bakteryjnej są mylone z infekcją wirusową, wskutek czego zdarza się, że pacjenci niewłaściwe stosują antybiotyki i przyjmują je w przebiegu infekcji wirusowej, podczas gdy antybiotyki, to lekarstwa, które należy stosować jedynie w przypadku infekcji bakteryjnych. Gorączka jest objawem, a nie chorobą, dlatego jej leczenie polega na leczeniu choroby, której towarzyszy. W tym celu zachęcamy do konsultacji z lekarzem online, który zidentyfikuje chorobę podstawową i udzieli e-recepty na właściwe medykamenty.
Zespół serotoninowy i złośliwy zespół neuroleptyczny
Zespół serotoninowy i złośliwy zespół neuroleptyczny to inne zaburzenia regulacji temperatury wewnętrznej ciała. Chociaż oba objawiają się hipertermią i oba są spowodowane działaniami niepożądanymi stosowanych na receptę leków, ważne jest, aby je od siebie odróżnić. Złośliwy zespół neuroleptyczny (NMS, neuroleptic malignant syndrome), to zagrażające życiu powikłanie występujące najczęściej podczas terapii neuroleptykami i wymagające szybkiego podjęcia intensywnego leczenia. Zwykle do objawów tego zespołu zalicza się: sztywność mięśniową, gorączkę, dysfunkcję autonomicznego układu nerwowego i zmiany stanu psychicznego pacjenta. Śmiertelność NMS najczęściej wynika z powikłań ogólnoustrojowych i aktualnie ocenia się ją na około 10% (5–30%). Pół wieku temu wskaźnik śmiertelności wynosił ponad 70%, a tak znaczny spadek powikłań zawdzięczamy prawdopodobnie poszerzeniu wiedzy na temat NMS, wcześniejszym rozpoznawaniem i efektywniejszym leczeniem. NMS może utrzymywać się przez wiele dni, rozpoznaje się go najczęściej wśród pacjentów leczonych tak zwanymi „silnymi” klasycznymi neuroleptykami (np. haloperidol), jednak może go wywołać każdy neuroleptyk, a nawet inny lek mający właściwości antagonisty receptorów dopaminowych. Należą do nich np. amoksapina, rezerpina oraz stosowane powszechnie prometazyna, tietylperazyna, metoklopramid (leki przeciwwymiotne). Nie uważa się, aby występowanie złośliwego zespołu neuroleptycznego zależało od wielkości dawek przyjmowanych dopaminolityków, gdyż zespół ten może się pojawić nawet po pojedynczej dawce neuroleptyku. Jednak duże dawki tych leków czy stosowanie postaci o przedłużonym działaniu i parenteralnych oraz szybkie zwiększanie dawki leków mogą stanowić istotne klinicznie czynniki ryzyka. NMS zaobserwowano również u pacjentów z rozpoznaniem choroby Parkinsona i parkinsonizmu, po nagłym odstawieniu Lewodopy i leków będących agonistami receptorów dopaminowych (np. kabergoliny, bromokryptyny, pergolidu, ropinirolu, pramipeksolu i amantadyny). Łagodne objawy NMS lub nasilenie objawów parkinsonizmu może wywołać także nagłe zmniejszenie dawki tych leków. Ponadto do leków mogących wywołać NMS w leczeniu skojarzonym z neuroleptykami należą takie farmaceutyki jak sole litu, karbamazepina, fenytoina, tetrabenazyna, mianseryna oraz często stosowana w terapii depresji fluoksetyna, dostępna w aptece na receptę np. pod nazwą Seronil. Istnieją doniesienia o samodzielnym wywoływaniu przez mianserynę i fluoksetynę zespołów podobnych do NMS, ale nie jest to do końca pewne, czy nie są to odmiany zespołu serotoninowego. Dostępne jedynie na receptę neuroleptyki, czyli leki przeciwpsychotyczne stosuje się głównie u pacjentów chorych na depresję, schizofrenię i inne poważne choroby psychiczne. Zespół serotoninowy (ZS) jest znacznie szybszy, trwa kilka godzin i może objawiać się szybkimi ruchami, takimi jak drżenie, skurcze mięśni i nadpobudliwe odruchy. Zespół serotoninowy jest ciężkim, potencjalnie zagrażającym życiu powikłaniem, które występuje w następstwie jednoczesnego podawania leków, które nasilają przekaźnictwo serotoninergiczne w strukturach ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Zespół serotoninowy powstaje w wyniku interakcji z lekami przeciwdepresyjnymi, przeciwastmatycznymi, a także lekami wydawanymi bez recepty (dziurawiec, przeciwprzeziębieniowe, przeciwkaszlowe), lekami przeciwbólowymi tramadol np. Tramal, nefopam, fentanyl, petydyna, pentazocyna), przeciwmigrenowymi, przeciwwymiotnymi (np. metoklopramid, prometazyna, ondansetron), jak również „dopalaczami” oraz narkotykami, jak kokaina, pochodne amfetaminy, LSD-25 itp., od niepowikłanego NMS różni się ostrym początkiem, występowaniem nudności i wymiotów, niewielkimi wzrostami CK, występowaniem wygórowanych odruchów w badaniu neurologicznym, miokloniami, brakiem nietrzymania moczu. Ponadto zespół serotoninowy charakteryzuje się występowaniem triady objawów:- Zmianą stanu psychicznego
- Zaburzeniami wegetatywnymi
- Objawami nerwowo-mięśniowymi
Gorączka a COVID-19
Pandemia SARS-CoV-2 dotyczy wszystkich grup wiekowych, pomimo iż zachorowalność wśród dzieci jest znacznie rzadsza niż w grupie osób dorosłych. Kliniczny przebieg kliniczny COVID-19 w 80-90% przypadków jest łagodny, skąpoobjawowy lub zupełnie bezobjawowy. Jednak u części pacjentów obserwuje się ciężki przebieg w przypadku zakażenia się wirusem, potwierdzone zostały także zgony z tej przyczyny w najmłodszej grupie wiekowej. Występujące w przypadku zakażenia wirusem SARS-CoV-2 objawy zarówno u dzieci, jak i u dorosłych to gorączka, suchy kaszel, katar, ból gardła, zmęczenie, utrata węchu i smaku a w 10% biegunka lub wymioty. Rzadziej pacjenci zgłaszali także duszność lub niedotlenienie, wieloukładowy zespół zapalny czasowo związany z COVID-19. Aktualnie nie istnieje specyficzna forma terapii tej choroby, a dostępne dla dorosłych lekarstwa, takie jak remdesiwir, osocze ozdrowieńców czy tocilizumab mają ograniczoną dostępność w leczeniu młodszych pacjentów. Natomiast w leczeniu objawowym z wyłączeniem odpoczynku oraz odpowiedniego nawadniania stosowane są leki przeciwgorączkowe. Najczęściej stosowane są NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne) wykorzystywane powszechnie jako leki przeciwbólowe, które pomimo początkowych obaw nie zwiększają ryzyka zachorowania u zażywających je osób z COVID‐19.Klasyfikacja gorączek
W różnych danych literaturowych z zakresu medycyny możemy doszukać się podziału gorączek na trzy kategorie, a mianowicie:- gorączkę z objawami o uchwytnej lokalizacji, która najczęściej występuje wśród młodszych pacjentów, zwykle utrzymuje się krótko ( ok.tygodnia), jej przyczynę zazwyczaj ustala się na podstawie wywiadu i badania przedmiotowego (czasami RTG), najczęściej są to jednak: infekcje górnych dróg oddechowych, infekcje wirusowe górnych dróg oddechowych, zapalenie ucha środkowego, zapalenie migdałków, ostre zapalenie krtani, zapalenia jamy ustnej, ze strony układu oddechowego – zapalenie oskrzelików, zapalenie płuc, ze strony układu pokarmowego – zapalenie żołądkowo-jelitowe, zapalenie wątroby, zapalenie wyrostka robaczkowego, ze strony ośrodkowego układu nerwowego (OUN) – zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu oraz choroby zakaźne, takie jak zapalenie przyusznic, ospa wietrzna i choroby autoimmunologiczne, np. choroby reumatyczne, zespół Kawasakiego, w celeu terapii stosuje się celowane leczenie;
- gorączka bez zlokalizowanych objawów, często występuje u dzieci w pierwszych 3 latach życia (ok. 20% gorączek), trwa zwykle ok 1. tygodnia, a jej najczęstszą przyczyną są infekcje bakteryjne (np. sepsa), zakażenia dróg moczowych, infekcje wirusowe, malaria, młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów, są to też gorączki polekowe i poszczepienne;
- przewlekła gorączka o nieznanej przyczynie, rozpoznaje się ją wówczas, gdy gorączka utrzymuje się dłużej niż 1 tydzień oraz nie ma żadnych objawów dodatkowych w badaniu przedmiotowym i w badaniach dodatkowych sugerujących etiologię. Najczęstszą przyczyną tego rodzaju gorączki są: infekcje (60–70%), zlokalizowane (np. zapalenie zatok obocznych nosa, zapalenie wsierdzia, ropień), uogólnione (np. infekcje wirusowe (np. EBV), gruźlica, zespół Kawasakiego, bruceloza, choroba kociego pazura), kolagenozy (20%) (np. młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy), choroby rozrostowe (5%) (np. białaczka, chłoniaki, neuroblastoma), inne (5–10%) to gorączka polekowa, rzekoma gorączka i choroby autoimmunologiczne.
- Gorączka ciągła lub utrzymująca się, która charakteryzuje się utrzymującym się podwyższeniem temperatury ciała z maksymalnymi wahaniami 0,4°C na przestrzeni 24 h. Wzorzec ten zazwyczaj nie jest powiązany z dreszczami ani drżeniem mięśniowym, dobowe wahania temperatury są zwykle nieobecne, jest to typ charakterystyczny dla duru brzusznego i może być związany z bakteryjnym zapaleniem wsierdzia, gruźlicą, a także gorączką polekową;
- Gorączka zwalniająca, która charakteryzuje się spadkiem temperatury wewnętrznej ciała każdego dnia, jednak nie do prawidłowych wartości. Amplituda gorączki jest większa niż 0,3°C, a mniejsza niż 1,4°C. To najczęstszy rodzaj gorączki występujący u młodszych pacjentów, nie jest on typowy dla konkretnej choroby i zazwyczaj cechuje go zmienność dobowa, przede wszystkim wtedy, gdy gorączka jest wywołana czynnikiem infekcyjnym;
- Gorączka okresowa, w przypadku której temperatura wewnętrzna ciała wraca do właściwych wartości każdego dnia, zwykle rano, a szczyt jest po południu. Amplituda gorączki jest taka sama, jak w przypadku ustępującej gorączki. To drugi najczęstszy rodzaj gorączki spotykany w praktyce lekarskiej;
- Gorączka hektyczna, która pojawia się wówczas, gdy ustępująca lub przerywana gorączka wykazuje bardzo dużą amplitudę wahań (ponad 1,4°C);
- Gorączka codzienna, inaczej przerywana oznacza napady gorączkowe występujące każdego dnia. Przyczyną występowania tego typu gorączki najczęściej są pierwotniaki powodujące malarię (Plasmodium vivax). Mogą ją również wywoływać powszechne infekcje wirusowe i bakteryjne;
- Gorączka podwójna codzienna, która swoją nazwę zawdzięcza dwum skokom temperatury na przestrzeni 24 h (cykle 12-godzinne). Może pojawić się na skutek malarii lub przyjmowania niektórych leków (np. Karbamazepina, która jest lekiem wydawanym na receptę, stosowana jest jako lek psychotropowy, przeciwdrgawkowy i stabilizujący nastrój, używany głównie do leczenia padaczki i choroby afektywnej dwubiegunowej);
- Gorączka falująca, która opisuje stopniowy wzrost temperatury, która utrzymuje się na wysokim poziomie przez kilka dni, by następnie stopniowo spadać do wartości prawidłowych, najczęściej obseruje się ją np. w przebiegu brucelozy;
- Gorączka nawracająca lub okresowa, która jest definiowana jako 3 lub więcej epizodów gorączki na przestrzeni 6 miesięcy, z bezobjawowymi etapami trwającymi minimum 7 dni. Do wystąpienia gorączki nawracającej mogą przyczyniać się infekcyjne (wirusowe infekcje górnych dróg oddechowych, zakażenia wirusem Epsteina-Barr, infekcje bakteryjne, np. zakażenia dróg moczowych) lub nieinfekcyjne (np. zapalenia autoimmunologiczne);
- Gorączka powrotna, to pewien rodzaj gorączki nawracającej cechującej się nagłym początkiem z wysokimi wartościami temperatury wewnętrznej ciała (≥ 40°C), która powraca w postaci napadów trwających 3–6 dni, po których następuje podobny okres bez gorączki. Zwykle termin ten jest używany do opisania przebiegu zakażenia bakteriami z rodzaju Borrelia (borelioza) i przenoszonych przez kleszcze;
- Gorączka okresowa także jest gorączką nawracającą, jednak zwykle ma ona nawroty rytmiczne. Najczęściej pojawia się we wczesnym dzieciństwie, z reguły roku życia. Jako jej przyczynę identyfikuje się choroby autoimmunologiczne (np. okresowe zespoły zależne od kriopiryny (CAPS), zespół PFAPA), aftowe zapalenie jamy ustnej, zapalenie gardła, limfadenopatia szyjna.
Jakie fazy gorączki wyróżniamy?
W aktualnej literaturze wyróżnia się trzy fazy gorączki, a mianowicie:- Fazę wzrostu temperatury, ta faza często charakteryzuje się dyskomfortem i następuje na skutek zmniejszonej utraty ciepła przez zwężenie naczyń i zwiększonej produkcji ciepła przez drżenie mięśniowe. Pacjent odczuwa zimno, zimna w dotyku jest również skóra.
- Faza stabilizacji temperatury, ta faza jest wynikiem przestrojenia mechanizmów regulacji temperatury ciała z fizjologicznego (prawidłowego) zakresu na wyższy. Produkcja ciepła i straty ciepła są zrównoważone jak w normalnym stanie zdrowia, ale przy wyższej temperaturze. Zaczerwieniony czy też różowy kolor skóry oznacza, że gorączka osiągnęła szczyt. Po osiągnięciu tej fazy pacjent zwykle czuje się komfortowo, ponadto ustępują drżenia mięśniowe.
- Faza spadku temperatury, ta faza może z kolei zachodzić stopniowo w ciągu 2–3 dni lub kilku godzin, doprowadza ona do normalnego poziomu temperatury wewnętrznej organizmu. W tej fazie występuje intensywne pocenie się w celu oddania ciepła i przywrócenia właściwej ciepłoty ciała.
Temperatury ciała i metody jej pomiaru
Prawidłowo zmierzona temperatura ciała wymaga odpowiedniego narzędzia, jakim jest termometr. Ciepłota ciała utrzymywana jest na względnie stałym poziomie w środowisku o normalnej temperaturze, kontrolowana jest przez ośrodek termoregulacji, który znajduje się w podwzgórzu i odpowiada m.in. za utrzymanie równowagi pomiędzy produkcją ciepła, przede wszystkim z procesów metabolicznych zachodzących w mięśniach i wątrobie, z kolei jego utratą następuje poprzez skórę oraz układ oddechowy. Powszechnie przyjmuje się, że średnia standardowa temperatura mierzona na powierzchni ciała wynosi 37°C, z kolei niemowlęta i małe dzieci mają zwykle wyższą temperaturę niż dzieci starsze i dorośli. Fizjologiczna zmienność dobowa temperatury ciała wynosi od 0,5°C do 1°C, przy najniższych wartościach notowanych pomiędzy godziną 2.00 a 6.00 rano, najwyższych pomiędzy godziną 17.00 a 19.00, jednak temperatura ta może być indywidualnie zróżnicowana w zależności od uprawianej aktywności fizycznej, a u dziewcząt zależy ona także od fazy cyklu miesiączkowego. Najwyższa temperatura występuje w podwzgórzu, gdzie jak wspomniano zlokalizowany jest ośrodek termoregulacji, natomiast jako temperaturę głęboką określa się temperaturę mierzoną w tętnicy płucnej, gdyż temperatura podwzgórza nie jest dostępna w badaniu. Pomiar temperatury głębokiej w codziennej praktyce również nie jest dostępny, dlatego też wykorzystuje się inne klasyczne miejsca pomiaru na powierzchni ciała. Właściwie wykonany pomiar temperatury odgrywa nadrzędną rolę w prawidłowym badaniu i ocenie stanu dziecka, a jego wynik zależny jest od miejsca wykonywania pomiaru. Aktualnie przeprowadzanie pomiaru temperatury ciała można wykonać w 4 miejscach, a mianowicie w odbycie, pod pachą, w jamie ustnej oraz w uchu na błonie bębenkowej. National Institute of Health and Care Excellence (NICE) zaleca, by u niemowląt do 4 tygodnia życia temperaturę ciała mierzyć za pomocą elektronicznego termometru umieszczonego pod pachą. Z kolei u dzieci w wieku od 4 tygodni do 5 lat zaleca się mierzyć temperaturę ciała jedną z poniższych metod:- termometrem elektronicznym pod pachą;
- termometrem ciekłokrystalicznym (chemicznym) pod pachą;
- termometrem na podczerwień do ucha.
Hipertermia
Stanem przebiegającym z znacznie podwyższoną temperaturą wewnętrzną ciała jest również hipertermia, która jest stanem stan podwyższonej temperatury ciała spowodowanym czynnikami zewnętrznymi takimi jak np. słońce czy gorąca kąpiel, a także wewnętrznymi związanymi z nadprodukcją i zaburzonym oddawaniem ciepła. Stan ten wymaga podjęcia kroków ochładzających organizm, w przeciwnym wypadku grozi uszkodzeniem mózgu, a w skrajnych przypadkach nawet śmiercią, gdyż dochodzi do dramatycznego przegrzania organizmu. Hipertermia nie jest wynikiem przestawienia się centralnego ośrodka termoregulacji w podwzgórzu, dlatego należy ją odróżnić od gorączki. Występuje ona wtedy, gdy temperatura wzrasta do bardzo wysokich wartości (40–42°C) i nie podlega sprzężeniu zwrotnemu ujemnemu. Utrzymująca się wysoka temperatura wewnętrzna ciała grozi uszkodzeniem funkcji białek i błon komórkowych, uszkodzeniem i obumieraniem komórek, w tym np. neuronów mózgu, niewydolnością wielu narządów organizmu i śmiercią. Do wystąpienia hipertermii może przyczynić się uszkodzenie mózgu w udarze cieplnym (porażeniu słonecznym), zmianach naczyniowych mózgu (np. zator, wylew) lub nowotworowych (uszkadzających ośrodek termoregulacji) oraz z powodu działania pewnych rzadko stosowanych leków, wykorzystywanych do znieczulenia ogólnego w czasie operacji u nadwrażliwych osób. Podłoże nadwrażliwości jest uwarunkowane genetycznie, a sam zespół nosi nazwę hipertermii złośliwej.Leki przeciwgorączkowe
Przeciwgorączkowe środki farmaceutyczne należą do najczęściej wykorzystywanych leków w codziennej praktyce i są dostępne w aptekach bez konieczności okazania recepty. Poza właściwościami wpływającymi na obniżanie temperatury ciała charakteryzuje je także działanie przeciwbólowe. W praktyce najpowszechniej stosowany są leki takie jak: ibuprofen należący do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) o suplementarnym działaniu przeciwzapalnym, paracetamol oraz metamizol. Wspomniane leki, ich działanie oraz sposoby dawkowania zostaną opisane poniżej. Pewna metaanaliza z roku 2009 sprawdzająca skuteczność ibuprofenu i paracetamolu w ,,zbijaniu” gorączki oraz łagodzeniu objawów towarzyszących gorączce wykazała niewielką przewagę ibuprofenu w szóstej godzinie od podania oraz jednoczesny brak różnic po wielokrotnym podaniu. Natomiast badania przeprowadzone w roku 2015 wykazały, że działanie przeciwgorączkowe oraz przeciwbólowe obu leków jest zbliżone, jednak warunkiem jest tutaj zażywanie właściwego, zalecanego ich dawkowania, czyli w przypadku paracetamolu 15 mg/kg m.c. na dawkę, z kolei ibuprofenu 10 mg/kg m.c. na dawkę. Jedna z najnowszych metaanaliz wykonanych w roku 2020 uwzględniająca 19 badań, w tym 11 z randomizacją i 8 bez randomizacji z 241 138 badanymi z 7 krajów i różnych placówek opieki zdrowotnej donosi, że stosowanie ibuprofenu w stosunku do paracetamolu w leczeniu gorączki lub bólu u dzieci w wieku poniżej 2 lat było powiązane ze zmniejszoną temperaturą wewnętrzną ciała i mniejszym bólem w pierwszych 24 h leczenia, przy zachowaniu równoważnego bezpieczeństwa.Ibuprofen
Ibuprofen to lek o złożonym mechanizmie działania, wykorzystywany jest jako substancja o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, ponadto wykazuje także działanie przeciwzapalne. Ibuprofen blokuje metabolizm kwasu arachidonowego przez komponentę cyklooksygenazową, działając obwodowo i ośrodkowo. Mechanizm działania ośrodkowego przeciwgorączkowego opiera się na blokowaniu podwzgórzowej i wzgórzowej indukcyjnej cyklooksygenazy 2 (COX-2), w następstwie czego dochodzi do zahamowania syntezy prostaglandyn. Dodatkowo lek ten cechuje się przeciwbólowym działaniem obwodowym poprzez hamowanie syntetazy iNO (NOS-3) i aktywację serotoniny oraz ścieżki noradrenalinowej w rdzeniu kręgowym. Ibuprofen hamuje wewnątrzkomórkowy czynnik jądrowy NF-κB regulujący transkrypcję genową cytokin prozapalnych (IL-6, IL-1, TNF-α), a przez syntetazy NO (NOS-2) i leukotrienu B4 w ognisku zapalnym aktywuje lipoksyny, głównie lipoksyny A, które są endogennymi mediatorami przeciwzapalnymi i przeciwgorączkowymi, ibuprofen odznacza się także zdolnością hamowania przechodzenia leukocytów przez ścianę naczynia do miejsca zapalenia w tkankach, redukuje również przekrwienie i obrzęk. Warto wsponieć, że ibuprofen jest pochodną kwasu propionowego, który po podaniu doustnym ulega szybkiemu wchłanianiu w żołądku pacjenta. Ważną właściwością omawianego lekarstwa jest jego krótki obwodowy okres półtrwania, który określa się na ok. 2 h, w dalszej kolejności lek z uwagi na znaczną lipofilność ulega dystrybucji do OUN (ośrodkowego układu nerwowego), wskutek czego efekt przeciwgorączkowy ibuprofenu może utrzymywać się nawet do 6 h od podania. Należy mieć na uwadze, że ibuprofen w postaci płynnej leku charakteryzuje się istotnie szybszym działaniem przeciwgorączkowym w porównaniu z tym samym lekiem w formie tabletek, drażetek czy kapsułek, ponieważ w przypadku stałych postaci lekarstwa w pierwszej kolejności musi nastąpić uwolnienie ibuprofenu z postaci stałej, dopiero wtedy zachodzi wchłanianie substancji z przewodu pokarmowego. Podczas gdy postać płynna wchłaniana jest niemal natychmiastowo, co wpływa na ograniczenie czasu osiągnięcia stężenia maksymalnego w surowicy krwi i przekłada się na efekt działania przeciwgorączkowego. W przypadku dawkowania, z uwagi na wysokie bezpieczeństwo ibuprofenu, może on być wykorzystywany nawet u dzieci od 3 miesiąca życia oraz przez matki karmiące piersią, ponieważ jedynie 1% podanej dawki leku przechodzi do mleka matki. Zalecana dawka przeciwgorączkowa ibuprofenu podawanego doustnie i doodbytniczo wynosi 5–10 mg/kg m.c. na dawkę. Nie należy przekraczać dawki dobowej ibuprofenu 30 mg/kg m.c. na dobę u dzieci o masie ciała do 35 kg, a u dzieci o masie ciała powyżej 40 kg i u dorosłych dawki 400 mg podawanych co 6 h, maksymalnie 1600 mg/dobę. Ponadto podanie ibuprofenu na czczo przyspiesza uzyskanie efektu przeciwgorączkowego. Lek ten uznawany jest za najbezpieczniejszy z klasycznych niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Ibuprofen wykazuje także korzystny profil działania na poszczególne izoformy cyklooksygenazy, wskutek czego jego stosowanie jest powiązane jedynie z niewielkim ryzykiem uszkodzenia górnego odcinka przewodu pokarmowego i nerek w trakcie stosowania. Dodatkowo jego krótki okres hamowania aktywności cyklooksygenaz zmniejsza ryzyko wejścia w interakcję z innymi przepisywanymi na receptę lekami. W przypadku stosowania ibuprofenu, należy jednak pamiętać, że przy jego długotrwałym stosowaniu, w dużych dawkach, przy dużym odwodnieniu występuje ryzyko uszkodzenia nerek. Ibuprofen nie jest też zalecany do leczenia pacjentów z ospą wietrzną lub zespołem Kawasakiego. Przypadki objawowego przedawkowania u dzieci opisano przy przyjęciu ponad 440 mg/kg m.c. na dobę. Przy właściwym dawkowaniu i krótkotrwałym stosowaniu leku prawdopodobieństwo nefrotoksyczności ibuprofenu jest niskie, porównywalne z omówionym poniżej paracetamolem.Paracetamol
Paracetamol (acetaminofen) to lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy, charakteryzujący się działaniem ośrodkowym i hamującym syntezę prostaglandyn na drugim etapie przemiany kwasu arachidonowego. Efekt działania paracetamolu w znacznym stopniu jest zależy od stanu oksydoredukcyjnego tkanek. Mechanizm działania paracetamolu polega na zmienianiu wrażliwości komórek podwzgórzowego ośrodka termoregulacji na działanie bakteryjnych i wirusowych pirogenów egzogennych, a także endogennych pirogenów (IL-1, IL-6 i TNF-α). Paracetamol oddziałuje także na synapsy nocyreceptorów (neuronów czucia bólu) we wzgórzu (tzw. trzeci neuron czuciowy). Lek ten w przeciwieństwie do ibuprofenu nie wykazuje działania przeciwzapalnego. Może on być stosowany doustnie, doodbytniczo, a także dożylnie, jednak optymalną drogą podawania paracetamolu jest droga doustna i dożylna. Z uwagi na profil farmakokinetyczny leku nie jest zalecana droga doodbytnicza. Paracetamol dobrze i szybko wchłania się z przewodu pokarmowego, przede wszystkim w jelicie cienkim, a początek jego działania można zaobserwować zwykle po 30–60 minutach (15 minut po formach płynnych) od podania leku. Maksymalne stężenie we krwi lek osiąga już po 10–60 minutach, a jego biodostępność wynosi ok. 60%. Działanie przeciwgorączkowe paracetamolu utrzymuje się przez od 6 do 8 h, z kolei działanie przeciwbólowe od 4 do 6 h. Jeśli chodzi o dawkowanie leku, w przypadku młodszych pacjentów dawkę paracetamolu dobiera się do masy ciała dziecka, a zalecana dawka jednorazowa określona jest na 15 mg/kg masy ciała. Paracetamol można podawać regularnie co 4 h, jednocześnie nie przekraczając dawki 60 mg/kg m.c./dobę. W jednym z badań dowiedziono, że początkowa dawka paracetamolu 30 mg/kg m.c. pozwala osiągnąć lepszy efekt przeciwgorączkowy niż w przypadku zażycia rutynowej dawki 15 mg/kg m.c. przez szybsze i trwalsze obniżenie temperatury ciała. Zazwyczaj nie rekomenduje się stosowania paracetamolu u dzieci do 3 miesiąca życia bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem online, z uwagi na fakt, że gorączka może być jedynym objawem ciężkiego zakażenia u dzieci w tym okresie życia. Ponadto stosowanie zbyt małych dawek paracetamolu w przypadku bólu powoduje niesatysfakcjonujący efekt analgetyczny. W dawkach terapeutycznych paracetamol jest bezpieczny i nie wykazuje hepatotoksyczności i nefrotoksyczności, może być również stosowany na czczo, poniewż nie podrażnia błony śluzowej żołądka. Należy jednak pamiętać, że szeroka dostępność tego leku, również jako składnika leków złożonych, sprawia, iż jest on lekiem najczęściej wywołującym zatrucia u dzieci poniżej 6 roku życia, ostre i przewlekłe przedawkowanie paracetamolu zarówno u dzieci, jak i u dorosłych wywołuje zaburzenia funkcji żołądka i jelit. Ponadto możliwe działania niepożądane związane z zażywaniem nadmiernej dawki paracetamolu obejmują także zaburzenia czynności wątroby. W przypadku przedawkowania leku mogą wystąpić także zaburzenia hematologiczne takie jak małopłytkowość, hemoliza krwinek, reakcje nadwrażliwości, wstrząs anafilaktyczny i ciężkie reakcje skórne, w tym zespół Stevensa i Johnsona.Metamizol
Metamizol to lek zaliczany do grupy nieopioidowych leków przeciwbólowych, ktory wykazuje także działanie przeciwgorączkowe i spazmolityczne (rozkurczowe). Metabolity metamizolu hamują syntezę prostaglandyn, przede wszystkim poprzez hamowanie aktywności cyklooksygenaz 1 oraz 2 (COX-1, COX-2). Lek ten działa przeciwbólowo i przeciwgorączkowo przez układ kannabinoidowy, dzięki czemu metamizol pomaga również wtedy, gdy inne leki przeciwgorączkowe okazują się nieskuteczne. Kannabinoidy zawarte są także w medycznej marihuanie i łączą się one z receptorami CB1 i CB2, aktywując do działania układ immunologiczny. Jest to możliwe tylko przy zastosowaniu odpowiedniej dawki fitokannabinoidów. Medyczna marihuana dostępna jest jedynie na receptę. Uważa się, że efekt przeciwgorączkowy metamizolu jest silniejszy niż paracetamolu oraz porównywalny z efektem przeciwgorączkowym niesteroidowych leków przeciwzapalnych, co jest ściśle powiązane z działania leku na receptory kanabinoidowe i wpływ na ośrodkową syntezę prostaglandyn. Preparaty podawane doustnie w postaci tabletek wykazują działanie w ciągu 30–60 minut od podania leku. Z kolei biodostępność metamizolu w formie kropel ocenia się na 81%, a początek efektu przeciwgorączkowego następuje już po ok. 15 minutach od zażycia. Zalecana dawka doustna w populacji do 14 roku życia określona jest na 8–16 mg/ /kg m.c., jednak dawkowanie zależy od wysokości gorączki, zazwyczaj wystarczająca dawka to 10 mg/kg m.c. Natomiast od 15 roku życia pojedyncza dawka przeciwgorączkowa wynosi 1000 mg. W leczeniu gorączki dawki leku mogą być powtarzane co 6-8 h, co przekłada się na maksymalną dobową dawkę w ilości 4000 mg, jednak warto pamiętać, że należy stosować najmniejszą skuteczną dawkę preparatu. W przypadku stosowania metamizolu pojawia się niewielkie ryzyko wejścia w interakcję z innymi jednocześnie stosowanymi na receptę farmaceutykami. Ważna klinicznie jest interakcja z cyklosporyną (używa się jej w leczeniu łuszczycy, chorób nerek, ciężkiego zapalenia stawów, przy atopowym zapaleniu skóry oraz w celu uniknięcia odrzucenia przeszczepu po transplantacji narządów bądź szpiku kostnego), dlatego też zaleca się zachowanie ostrożności u pacjentów przyjmujących jednocześnie obydwa wspomniane leki. Na chwilę obecną dla najmłodszych pacjentów dostępny jest metamizol w formie kropel i ma on zastosowanie w silnym bólu po urazach czy operacjach, kolkach, bólu nowotworowym, innym ostrym lub przewlekłym silnym bólu oraz wówczas, gdy wprowadzenie innych środków farmaceutycznych jest przeciwwskazane lub w wysokiej gorączce, która nie reaguje na terapię innymi lekami.Leki skojarzone
Wówczas, gdy monoterapia (leczenie, terapia z użyciem jednego leku) w optymalnych dawkach nie przynosi oczekiwanego rezultatu w obniżaniu gorączki, stwarza to podstawę do rozważenia możliwości zastosowania tzw. terapii skojarzonej, czyli jednoczesnego bądź naprzemiennego zastosowania więcej niż jednego leku celem poprawy działania terapeutycznego. Ibuprofen i paracetamol charakteryzują odmienne mechanizmy działania przeciwgorączkowego oraz przeciwbólowego i w przypadku podjęcia próby podawania łącznego ibuprofenu i paracetamolu warto mieć na uwadze, że jednoczesna aplikacja obydwu omawianych substancji będzie prowadzić do efektu synergicznego, czyli dodawania, ale dodatkowo także potencjalizacji efektu, natomiast w przypadku dawkowania naprzemiennego może wystąpić efekt indyferencji, co z kolei nie jest korzystne z punktu widzenia intensywnego leczenia gorączki. Badania dowodzą, że łączne stosowanie paracetamolu i ibuprofenu u młodszych pacjentów obniżało średnią temperaturę po pierwszej i czwartej godzinie bardziej niż przy stosowaniu monoterapii (jednego leku przeciwgorączkowego). Dodatkowo stwierdzono, iż wówczas, gdy gorączka nie ustępuje lub nawraca po podaniu pojedynczego lekarstwa, naprzemienne podawanie paracetamolu i ibuprofenu może skuteczniej obniżać średnią temperaturę w godzinę po drugiej dawce, a średnia różnica wynosi 0,60°C. Jednak istnieją obawy w kwestii ograniczonej oceny bezpieczeństwa stosowania schematów łącznych i naprzemiennych, chociaż w badaniach nie zostało zgłoszone żadne poważne działanie niepożądane. Ponadto należy pamiętać, że w każdym przypadku wystąpienia gorączki należy zadbać o odpowiednie nawodnienie zarówno dzieci jak i dorosłych. Stosowaną terapię zawsze warto skonsultować z lekarzem online, gdyż takie działanie spowoduje wykluczenie ewentualnych błędów w dawkowaniu leku oraz jego podawaniu, jednocześnie w przypadku gorączki za pomocą naszej platformy szybko i bezpiecznie możesz uzyskać elektroniczne zwolnienie lekarskie, którym usprawiedliwisz swoją nieobecność w pracy czy też na uczelni i w zaciszu domowym powrócisz do pełni zdrowia.Podsumowanie
Reasumując, to lekarz powinien podjąć decyzję o stosowanej terapii u pacjenta z gorączką, w pierwszej kolejności ustalając jej przyczynę, a następnie ją lecząc. W tym calu w przypadku pojawienia się gorączki warto swoje objawy skonsultować z lekarzem online https://e-lekarz24h.pl/. Lekarz dobierze właściwą dla Ciebie farmakoterapię i jeśli zajdzie taka konieczność np. w przypadku infekcji bakteryjnej udzieli e-recepty na niezbędny antybiotyk, a w sytuacji znacznego pogorszenia zdrowia wystawi także e-zwolnienie, które zapewni Ci czas wolny niezbędny do powrotu do zdrowia. Paracetamol i ibuprofen są lekami przeciwgorączkowymi zalecanymi do stosowania w przypadku gorączki także u dzieci. Zaleca się stosowanie ibuprofenu i paracetamolu w formie doustnej lub doodbytniczej. Ponadto, należy pamiętać, że ibuprofen i paracetamol powinny być podawane w stałych odstępach czasowych, a nie doraźnie po stwierdzeniu gorączki, należy stosować najmniejszą skuteczną dawkę przez najkrótszy czas niezbędny do złagodzenia objawów, leki nie powinny być podawane bez wyraźnego uzasadnienia. Gorączka jest objawem szerokiego spektrum chorób, obejmujących zarówno częste samoograniczające się zakażenia wirusowe górnych dróg oddechowych, jak i poważne choroby stanowiące zagrożenie dla życia, dlatego nie należy jej bagatelizować i obserwowane objawy omówić ze specjalistą. Dodatkowo, istotną informacją w dobie pandemii będzie, iż zarówno dzieci, jak i dorośli z potwierdzonym lub podejrzewanym COVID-19 mogą być leczone preparatami paracetamolu i ibuprofenu zgodnie ze wskazaniami klinicznymi i obowiązującymi zaleceniami dawkowania.Zobacz również:
