Selen – rola w organizmie i skutki niedoboru

Większość z nas wie, że pierwiastki śladowe, zwane globalnie „mikroelementami”, są niezbędnymi składnikami odżywiania zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie. Jednak nierzadko nasza wiedza ogranicza się do informacji zasłyszanych w reklamach różnych suplementów bądź przeczytanych naprędce treści na różnych portalach poświęconych zdrowiu, dlatego zdarza się nam bagatelizować ich istotność dla naszego zdrowia. Z kolei, jeśli zagłębimy się w szereg niezwykłych funkcji, jakie pełnią dla nas różne minerały, często sięgamy po dostępne suplementy i przyjmujemy je w niekontrolowanych dawkach, nie wiedząc, że szkodliwy dla naszego zdrowia może okazać się zarówno niedobór, jak i nadmiar przyjmowanych składników. Zatem dobierając dawkę określonego leku bądź suplementu należy być świadomym zalecanej ilości spożycia tego składnika dla naszej grupy wiekowej i naszego stanu. Natomiast w przypadku, gdy zażywamy leki na e-receptę i/lub zdiagnozowano u nas niedobór danej substancji, preparat oraz jego dawka powinna zostać ustalona przez lekarza online podczas teleporady lekarskiej lub innego specjalistę. Selen w organizmie występuje w niewielkich ilościach (największe jego ilości znajdują się w mięśniach, wątrobie, nerkach, przysadce mózgowej, tarczycy), jest jednak bardzo ważnym pierwiastkiem, który warunkuje prawidłowe funkcjonowanie naszego organizmu. Skutki jego niedoboru są poważne, ale nadmiar tego pierwiastka może być równie szkodliwy. W niniejszym artykule odpowiemy na pytanie, jakie dawki selenu są bezpieczne i czy jego suplementacja jest korzystna. Opowiemy także o konsekwencja niedoboru selenu i skutkach jego nadmiernego spożycia oraz interakcjach tego pierwiastka z lekami, suplementami i żywnością.

Fizjologiczna rola selenu

Selen będąc składnikiem przeszło 20 enzymów oksydoredukcyjnych (11 z nich to selenoproteiny) i cytochromu bierze udział w procesach metabolicznych komórki. Pierwiastek ten odgrywa kluczową rolę w syntezie DNA, metabolizmie hormonów tarczycy, zachowaniu płodności, a także ochronie przed infekcjami i uszkodzeniami oksydacyjnymi. Selen wchodzi w skład peroksydazy glutationowej, czyli enzymu regulującego szybkość procesów peroksydacji w komórkach, chroniącego błony komórkowe przed uszkodzeniami przez wolne rodniki. Jako składnik reduktazy tioredoksyny bierze on udział także w odzyskiwaniu kwasu askorbinowego (witamina C) z jego utlenionych metabolitów. Co więcej, niektóre badania dowodzą, że selen może obniżyć prawdopodobieństwo wystąpienia niektórych form nowotworów, gdyż obniża on zdolność związków kancerogennych do wywołania mutacji oraz hamuje podział komórek rakowych, powstrzymuje rozprzestrzenianie się ich po tkankach i chroni przed wolnymi rodnikami (nadtlenki przyspieszają fazę promocji nowotworu).

Korzystny wpływ selenu dodawanego do diety zaobserwowano także w przypadku leczenia niedożywienia białkowo-energetycznego oraz w niektórych schorzeniach neurologicznych. Selen wpływa na zwiększenie odporności organizmu, dlatego o jego właściwą podaż warto zadbać zwłaszcza wtedy, gdy obserwujemy u siebie objawy grypy lub nasza odporność jest osłabiona. Dodatkowo, niektóre badania wskazują na profilaktyczne działanie selenu w intoksykacjach metalami ciężkimi (ołowiem, kadmem, rtęcią, arsenem i talem) poprzez tworzenie z nimi nietoksycznych i nieaktywnych kompleksów. Suplementacja tego pierwiastka może także zmniejszać poziom przeciwciał przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO), podwyższony ich poziom obserwuje się np. w przebiegu choroby Hashimoto (przewlekłe limfocytowe zapalenie tarczycy lub przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy). Na podstawie najlepszych dostępnych dowodów wykazano, że 3-miesięczna suplementacja Se wiąże się ze znacznym spadkiem miana TPOab oraz poprawą nastroju i/lub ogólnego samopoczucia u pacjentów. Z uwagi na powyższe, wdrożenie suplementacji selenem jest obecnie zalecane w tych przypadkach.

Dietetyczne źródła selenu

Żywność obfitująca w selen to przede wszystkim podroby (zwłaszcza nerki), mięso oraz produkty pochodzenia morskiego, tj. skorupiaki i ryby. Selen znajdziemy także w mleku i jego przetworach oraz jajach, jednak jego zawartość w tych produktach jest ściśle powiązana z zawartością tego pierwiastka w paszy. Z kolei wśród źródeł roślinnych największe ilości selenu zawierają: orzechy brazylijskie, grzyby, czosnek, suche nasiona roślin strączkowych i zboża. Należy jednak zaznaczyć, że stężenia selenu w produktach roślinnych różnią się istotnie, w zależności od położenia geograficznego, wynika to z różnej zawartości tego pierwiastka w glebie.

W produktach spożywczych selen występuje w dwóch formach: organicznej (selenocysteina, selenometionina) i nieorganicznej (selenian IV i VI, selenit sodu). Przyswajalność związków selenu zależy od jego formy chemicznej. Z form występujących w żywności najwyższą wchłanialnością charakteryzują się selenometionina i selenocysteina, ich przyswajalność wynosi ponad 90%. Selen dobrze przyswaja się z produktów roślinnych (np. z pszenicy), natomiast znacznie gorzej z niektórych ryb (np. z tuńczyka). Do czynników ułatwiających przyswajanie selenu z pożywienia zalicza się białko (metioninę), witaminy antyoksydacyjne (witaminę A, witaminę E i witaminę C) oraz inne związki antyoksydacyjne. Przyswajalność selenu zwiększa się także przy niedoborach tego pierwiastka w organizmie. Natomiast dostępność selenu z diety o dużej zawartości siarki i w warunkach niedoborów białka znacznie spada. Wchłanianie omawianego pierwiastka będą zmniejszały również metale ciężkie.

Spożycie selenu z dietą w Polsce wynosi około 37,9 μg/dobę u kobiet oraz 62,2 μg/dobę u mężczyzn, co oznacza, że przeciętna kobieta nie pokrywa zalecanej dziennej dawki selenu, która określona została na 55 μg/dobę. Warto pamiętać, że u kobiety w ciąży dodatkowo wzrasta zapotrzebowanie na selen z uwagi na konieczność zabezpieczenia potrzeb rozwijającego się płodu. Również kobiety karmiące potrzebują więcej selenu, aby uzupełnić ilość tego składnika wydzielaną z mlekiem. Wskazuje to na potrzebę szerszej edukacji kobiet w wieku reprodukcyjnym w tym zakresie. Jeśli planujesz wdrożenie suplementacji selenem, jej stosowność oraz dawkę suplementu warto omówić z lekarzem online podczas teleporady lekarskiej. Poniższa infografika przedstawia dobowe zapotrzebowanie na selen zgodne z polskimi normami RDA dla wszystkich grup wiekowych i dla osób zdrowych. 

Konsekwencje niedoboru selenu

W naszym kraju deficyty selenu zdarzają się rzadko, a przy niedoborach tego pierwiastka w organizmie jego przyswajalność zwiększa się. Jednak na obszarach niedoborowych w selen obserwuje się zwiększoną umieralność z powodu schorzeń układu krążenia oraz chorób nowotworowych. Obniżony poziom tego pierwiastka występuje u chorych na AIDS, a także w chorobach naczyń krwionośnych, ostrym zapaleniu trzustki, retinopatii, mukowiscydozie, fenyloketonurii, reumatoidalnym zapaleniu stawów (RZS), niewydolności nerek oraz w schorzeniach immunologicznych i u chorych z depresją. Co więcej, niedobory selenu wiążą się z patologią tarczycy i niepłodnością u mężczyzn. Natomiast dzieci urodzone przez matki cierpiące na braki selenu i jodu są bardziej narażone na kretynizm.

Obrazowym przykładem deficytów omawianego pierwiastka są endemicznie występujące na terenie Chin: kardiomiopatia młodzieńcza, czyli choroba Keshan, obejmująca mięsień sercowy i dystrofia chrząstek stawowych, czyli choroba Kashin-Back, w przebiegu której dochodzi do zwyrodnienia stawów. Na większe ryzyko rozwinięcia się deficytów selenu mogą być narażone osoby na diecie roślinnej (np. dieta wegańska), pacjenci dializowani oraz chorzy na AIDS, a także osoby zamieszkujące obszary, na których zawartość selenu w glebie jest niska. Suplementacja selenem w powyższych grupach nie jest konieczna, jednak może okazać się korzystna. W sytuacji, gdy niemożliwe jest pokrycie zapotrzebowania poprzez dietę, należy podczas teleporady wspólnie z lekarzem online omówić zasadność wdrożenia suplementacji uzupełniającej.

Skutki przedawkowania selenu

Wysokie dawki selenu mogą być dla nas toksyczne, jednak trudno jest przedawkować selen z żywności. W większości przypadków nadmierne spożycie selenu występuje na skutek suplementacji wysokich dawek. Przy nadmiernym spożyciu selenu z dietą (rzadko) lub stosowaniem suplementacji mogą wystąpić objawy zatrucia selenem. Do najbardziej charakterystycznych objawów należą: wypadanie włosów, łamliwość i utrata paznokci. Inne objawy to: zapalenie skóry, wysypki skórne, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, czosnkowy oddech i pocenie się, biegunka, depresja, nerwowość, niestabilność emocjonalna, uszkodzenie wątroby i nerek, anoreksja. Jednakże przypadki ostrego zatrucia selenem pochodzącym z diety występują rzadko. Ostre i śmiertelne przypadki toksyczności wystąpiły po przypadkowym spożyciu gramowych ilości selenu. Spożycie takiej ilości manifestuje się poprzez ciężkie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zawroty głowy, drżenie i tkliwość mięśni, zespół ostrej niewydolności oddechowej, niewydolność nerek, zawał mięśnia sercowego, a w rzadkich przypadkach – śmierć. Chroniczna toksyczność selenu (selenoza) może występować także przy długoterminowym spożywaniu dawek selenu przekraczających UL (dzienny tolerowany poziom spożycia).

Interakcje selenu z lekami i żywnością

Nie ma danych dotyczących możliwych działań niepożądanych dotyczących występowania interakcji preparatów selenu z innymi lekami przepisywanymi na e-receptę. Natomiast na zaburzone wchłanianie selenu wpływają: alkohol, środki zobojętniające kwas solny, środki przeczyszczające, chemioterapia nowotworowa, cynk, witamina C (w przypadku seleninu sodu). Selen w formie selenitu sodu należy przyjmować na 1-2 godziny przed posiłkiem. Z kolei do obniżenia stężenia selenu w surowicy przyczyniają się: alkohol, klozapina (atypowy lek przeciwpsychotyczny na receptę należący do pochodnych dibenzodiazepiny, stosowany np. w schizofrenii), kortykosteroidy, leki moczopędne (stosowane w niewydolności serca oraz innych chorobach układu krążenia, takich jak nadciśnienie tętnicze czy po przebytym zawale serca), kwas walproinowy (dostępny na e-receptę lek przeciwpadaczkowy), chemioterapia. Niedobór witaminy B6 wpływa na zaburzenie statusu selenu. 

Literatura:

1. Berger MM, Shenkin A, Schweinlin A, Amrein K, Augsburger M, Biesalski HK, Bischoff SC, Casaer MP, Gundogan K, Lepp HL, de Man AME, Muscogiuri G, Pietka M, Pironi L, Rezzi S, Cuerda C. ESPEN micronutrient guideline. Clin Nutr. 2022 Jun;41(6):1357-1424. doi: 10.1016/j.clnu.2022.02.015. Epub 2022 Feb 26. PMID: 35365361.
2. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA), Scientific opinion on Dietary Reference Values for selenium, EFSA Journal, 2014, 12, 10, 3846.
3. Toulis KA, Anastasilakis AD, Tzellos TG, Goulis DG, Kouvelas D. Selenium supplementation in the treatment of Hashimoto’s thyroiditis: a systematic review and a meta-analysis. Thyroid. 2010 Oct;20(10):1163-73. doi: 10.1089/thy.2009.0351. PMID: 20883174.
4. Erdman J.W. Jr., MacDonald I.A., Zeisel S.H., Present knowledge in nutrition, John Wiley & Sons, 2012.
5. Wichman J, Winther KH, Bonnema SJ, Hegedüs L. Selenium Supplementation Significantly Reduces Thyroid Autoantibody Levels in Patients with Chronic Autoimmune Thyroiditis: A Systematic Review and Meta-Analysis. Thyroid. 2016 Dec;26(12):1681-1692. doi: 10.1089/thy.2016.0256. Epub 2016 Nov 2. PMID: 27702392.
6. Harthill M., Review: micronutrient selenium deficiency influences evolution of some viral infectious diseases, Biol. Trace Elem. Res., 2011.
7. Mangiapane E., Pessione A., Pessione E., Selenium and selenoproteins: an overview on different biological systems, Curr. Protein Pept. Sci., 2014.
8. Babaknejad N., Sayehmiri F., Sayehmiri K. i wsp., The relationship between selenium levels and breast cancer: a systematic review and meta- -analysis, Biol. Trace Elem. Res., 2014.