Profilaktyka próchnicy

Dostępne statystyki dotyczące sytuacji epidemiologicznej próchnicy w Polsce wskazują, że 85–90% Polaków cierpi z powodu próchnicy zębów. Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) próchnica jest to proces patologiczny miejscowy, pochodzenia zewnątrzustrojowego, prowadzący do odwapnienia szkliwa, rozpadu twardych tkanek zęba i w konsekwencji tworzenia ubytku. Choroba ta w początkowym stadium uwidacznia się w postaci kredowobiałej plamy próchnicowej (tak zwana demineralizacja) i obejmuje po kolei szkliwo i zębinę, później natomiast dochodzi do ubytku tkanek twardych zęba. Próchnica nieprzekraczająca granicy szkliwno-zębinowej jest chorobą odwracalną, pod warunkiem, że zostanie wystarczająco wcześnie zdiagnozowana. Ważne jest wówczas wprowadzenie odpowiedniego postępowania leczniczo-profilaktycznego. Próchnica występuje zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych; dotyczy części korzeniowej i koronowej oraz wszystkich powierzchni zębów mlecznych i stałych. Lokalizuje się na powierzchniach gładkich, ale najczęściej w bruzdach i zagłębieniach anatomicznych na powierzchni żującej, w okolicy szyjki zęba, wokół wypełnień – koron czy też przęseł mostów i na powierzchniach stycznych, czyli w tak zwanych miejscach retencyjnych, które są trudne do oczyszczania. Wyróżnia się 4 składowe, które muszą wystąpić, aby rozwinęła się próchnica. Jest to obecność szczególnych szczepów bakteryjnych w jamie ustnej (bakterii próchnicotwórczych), podaż cukrów prostych w diecie, czas potrzebny do oddziaływania produktów przemiany metabolicznych cukrów przez bakterie próchnicotwórcze oraz podatność tkanek zęba na działanie kwasów. By powstała próchnica sam cukier nie wystarczy, potrzebne są również bakterie w płytce nazębnej, które są w stanie przekształcić cukier w kwas. To właśnie te kwasy rozpuszczają struktury szkliwa i zębiny. Bakterie jako substrat do produkcji kwasów mogą wykorzystywać m.in. sacharozę, glukozę, fruktozę czy laktozę, dostarczane codziennie w naszej diecie. Błonnik pokarmowy również zaliczany do węglowodanów, jednak nie jest on metabolizowany przez bakterie, dlatego nie pełni roli cukru sprzyjającego próchnicy, ważne jest, aby dbać o jego odpowiednią podaż w diecie (zaleca się 25 g lub więcej błonnika na dzień dla zdrowej osoby dorosłej). Przez bakterie nie są również wykorzystywane takie składniki pokarmowe jak białka czy tłuszcze. By mogły zostać uznane za próchnicotwórcze, muszą posiadać pewne cechy – produkować kwasy na drodze fermentacji cukrów, dobrze tolerować kwaśne środowisko i tworzyć zewnątrzkomórkowe wielocukry. Istotną rolę w etiologii próchnicy ma płytka nazębna. Jest ona przykładem naturalnie występującego biofilmu, wyspecjalizowanej formy życia, niezwykle korzystnej dla drobnoustrojów. W skład tej struktury wchodzą wspomniane komórki bakterii, zarówno żywe, jak i martwe, otoczone wydzielanymi przez nie zewnątrzkomórkowymi wielocukrami i glikoproteinami występującymi naturalnie w ślinie, stanowiącymi około 30 objętości dojrzałej płytki. Jej formowanie rozpoczyna się już w kilka minut po oczyszczeniu zębów. Innym istotnym czynnikiem w rozwoju próchnicy jest zawartość śliny w jamie ustnej. Ślina oprócz powszechnie znanej roli jaką odgrywa w trawieniu pokarmów, jest podstawową barierą ochronną dla naszych zębów. Substancje zawarte w ślinie stabilizują pH, dzięki czemu po spożyciu pokarmów ślina z czasem przywraca właściwe pH w jamie ustnej, chroniąc tym samym nasze zęby przed tworzeniem się płytki nazębnej, a w konsekwencji przed próchnicą.

Etiologia próchnicy

Próchnica zębów jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób wśród obecnego społeczeństwa. Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) próchnica jest to patologiczny proces miejscowy, pochodzenia zewnątrzustrojowego, prowadzący do odwapnienia szkliwa, rozpadu twardych tkanek zęba i w konsekwencji tworzenia ubytku. Inna z definicji próchnicy podaje, iż jest to choroba polegające na demineralizacji, która przeważa nad remineralizacją, a w konsekwencji doprowadza do proteolitycznego rozpadu twardych tkanek zęba. Zachorowalność na próchnicę zwiększa się wraz z wiekiem zblizając się niemal do 100% u dzieci między 6 i 7 rokiem życia. Na wystąpienie i rozwój próchnicy mają wpływ, oprócz uwarunkowań genetycznych, niewłaściwe zachowania zdrowotne, nawyki żywieniowe, choroba refluksowa czy inne choroby ogólnoustrojowe. Próchnicę często kojarzymy bezpośrednio z ciemną plamą widoczną na zębie lub dziurą w zębie. Jednak zaczyna się ona dużo wcześniej, ponieważ jest procesem o wiele bardziej złożonym. Na jej rozwój mają wpływ cztery poniżej wymienione czynniki:

• bakterie bytujące w naszej jamie ustnej;
• substrat, którym jest zawarty w pokarmie – cukier, dostarczający pożywienia bakteriom fermentującym;
• podatność zęba na zmiany próchnicowe;
• czas.

Głównym z czynników etiologicznych występowania próchnicy zębów są bakterie płytki nazębnej. Płytka nazębna tworzy się chwilę po oczyszczeniu zębów, czyli praktycznie od razu po ich umyciu. Przylega ona ściśle do powierzchni zęba, a jej tworzenie rozpoczyna się od tak zwanej błonki nabytej, która zbudowana jest z glikoprotein śliny, czyli substancji białkowo-cukrowych. Bakterie sacharolityczne przyczepiają się do błonki dzięki zjawisku adherencji. W ciągu kilku dni błonka nabyta przekształca się w dojrzałą płytkę nazębną. W jamie ustnej obecne jest na stałe około pięćdziesiąt miliardów bakterii. Są to ziarniaki, paciorkowce, pałeczki. Nie wszystkie z nich są przyczyną próchnicy zęba – aby zaliczyć je do bakterii kariogennych, muszą one przekształcać substrat, jakim jest cukier na drodze hydrolizy i produkować kwasy, które są bezpośrednim czynnikiem powodującym rozpad struktur szkliwa i zębiny. Do głównych bakterii próchnicotwórczych zaliczamy Streptococcus mutans i Lactobacillus acidophilus. Muszą one, poza tym tworzyć cukry zewnątrzkomórkowe takie jak glukan i fruktan oraz dobrze tolerować kwaśne środowisko (niskie pH) po spożyciu cukru obniża się poniżej 5,5 – są to warunki do wytwarzania kwasów. Wykres zmiany pH w jamie ustnej przedstawia tak zwana krzywa Stephana. Obrazuje ona w jakim czasie neutralizowane są kwasy w płytce nazębnej. Na szybkość neutralizacji pokarmów wpływa m.in. częstość ich spożywania, lepkość produktów oraz stopień ich przetworzenia. pH poniżej 5,5 to tak zwane pH krytyczne dla hydroksyapatytów, przy którym następuje uszkodzenie szkliwa co długotrwale może przyczynić się do powstania próchnicy. Dlatego tak ważna jest szybka neutralizacja kwasów po posiłku dla utrzymania zdrowia zębów. Bakterie jako substrat do produkcji kwasów mogą wykorzystywać m.in. sacharozę, glukozę, fruktozę czy laktozę. Jak wspomniano powyżej niektóre węglowodany takie jak błonnik pokarmowy nie są metabolizowane przez bakterie, wskutek czego nie sprzyjają one rozwojowi próchnicy, dlatego w profilaktyce tej choroby swoje zastosowanie znajduje dieta, która uwzględnia niską podaż cukrów prostych w diecie na rzecz węglowodanów złożonych, bogatych w włókno pokarmowe (błonnik pokarmowy) i niezbędne dla zdrowia witaminy i minerały. Również inne składowe pokarmowe takie jak białka czy tłuszcze nie są wykorzystywane przez bakterie próchnicotwórcze do produkcji kwasów. Co więcej spożywanie nabiału bogatego m.in. w wapń pomaga w walce z próchnicą, mając jednak na myśli bogate w Ca produkty mleczne wybierać należy niesłodzone jogurty naturalne, kefiry, maślanki, twarogi itp.

Fazy rozwoju próchnicy 

Pierwszy etap próchnicy rozpoczyna się, gdy na powierzchni zęba pojawiają się białe plamki spowodowane brakiem wapna i tworzeniem się płytki nazębnej. Następnie zawarte w płytce bakterie zaczynają przekształcać cukry ze spożywanych pokarmów. Powstające w ten sposób kwasy przyczyniają się do osłabienia szkliwa, wskutek czego rozpoczyna się proces demineralizacji powierzchni zęba. Na tym etapie wciąż można powstrzymać próchnicę dzięki odpowiednim nawykom, takim jak np. stosowanie właściwych technik mycia zębów, używanie pasty z fluorkiem lub preparatów fluorowych. Na drugim etapie próchnicy rozpoczyna się rozpad szkliwa pod powierzchnią zęba. Wówczas szkliwo nie może już odbudować się w procesie naturalnej remineralizacji, co powoduje uszkodzenie zęba. W miarę postępowania próchnicy powierzchnia zęba może się ukruszyć. Z kolei trzeci etap obejmuje już rozpad zębiny. Jeśli leczenie nie zostanie podjęte, bakterie i kwasy będą nadal wykazywały destrukcyjny wpływ na szkliwo i pogłębi się ryzyko uszkodzenia zębiny. Zębina to część zęba znajdująca się między szkliwem a miazgą. Gdy zmiany próchnicowe dotrą do zębiny, zwiększa się odczuwanie bólu, który chwilami może być bardzo silny. Kiedy dość duża powierzchnia szkliwa zostanie osłabiona na skutek braku wapnia i fosforanów, szkliwo pęka i powstaje ubytek. Na tym etapie najczęściej konieczne jest założenie wypełnienia, aby można było odbudować ząb. Jeśli ból zęba jest silny często dostępne bez recepty leki przeciwbólowe nie są wystarczająco skuteczne w łagodzeniu bólu, za pomocą naszej platformy możesz uzyskać elektroniczną receptę na silniejsze środki przeciwbólowe, które przyniosą Ci ulgę zanim udasz się do stomatologa. Kolejnym etapem próchnicy jest zajęcie miazgi. Miazga zębowa uważana jest za centralny punkt zęba, zawiera ona naczynia oraz nerwy odżywiające ząb. Składa się z tkanki żywej oraz komórek zwanych odontoblastami. Komórki miazgi wytwarzają zębinę, która pełni rolę tkanki łącznej między szkliwem a miazgą. Jeśli bakterie zainfekują miazgę zęba, zbiera się tam ropa, która niszczy naczynia krwionośne i nerwy wokół zęba. Wówczas mówimy o bólu zęba, który może mieć charakter długotrwały. Taki ból zęba może z kolei wywoływać dodatkowe dolegliwości jak np. silne bóle głowy. Najczęściej stosowaną formą zabiegu na tym etapie jest leczenie kanałowe.

Więcej na ten temat znajdziesz w przytoczonym artykule: https://e-lekarz24h.pl/bol-glowy-a-bol-zeba/

Wykrywanie próchnicy

Czułość wielu testów diagnostycznych pod kątem wykrywania zmian próchnicowych zmniejszyła się wraz ze znaczącą redukcją częstości występowania oraz intensywności próchnicy w większości zachodnich społeczeństw w ciągu ostatnich trzech dekad, pomimo iż niektóre społeczności i grupy wykazują w dalszym ciągu wysokie ryzyko występowania tego schorzenia. Wykrywanie próchnicy na powierzchni żującej jest utrudnione klinicznie z powodu morfologii powierzchni, ekspozycji na fluorki, topografii bruzd anatomicznych oraz obecności płytki i przebarwień. Obecnie metody stosowane w wykrywaniu próchnicy obejmują inspekcję wizualną i dotykową, radiografię oraz transiluminację. Jako relatywnie nowe i efektywne metody do wykrywania oraz ilościowego określania mineralnej zawartości szkliwa wprowadzono metody fluorescencji laserowej oraz indukowanej światłem. Opierają się one na różnicy w charakterystykach fluorescencji (utracie fluorescencji) zdemineralizowanego szkliwa z powodu rozproszenia światła w zmianie próchnicowej. Istnieje silna korelacja pomiędzy utratą minerałów a fluorescencją w obrębie zmiany zdemineralizowanej w szkliwie w postaci białej plamy. Wprowadzony do użytku system ilościowego określania fluorescencji indukowanej światłem (quantified light-induced fluorescence – QLF), wykorzystujący światło o długości fali 290–450 nm, może przyczynić się do zwiększenia in vivo dokładności pomiaru stopnia zmineralizowania gładkich powierzchni szkliwa. Metoda ta jest znacznie bardziej dokładna, gdyż:

• aktualnie dostępne metody kliniczne są ograniczone do wykrywania próchnicy szkliwa jedynie w zaawansowanej postaci;
• QLF umożliwia wykrycie niewielkich zmian mineralizacji na poziomie mikroskopowym, co pozwala na wcześniejsze wykrycie rozwoju zmian próchnicowych i podjęcie właściwych działań profilaktycznych;
• można ustalić stopień utraty minerałów;
• można rejestrować seryjne zmiany charakterystyki zmiany.

Właściwa higiena jamy ustnej

Celem zapobiegania próchnicy jest ochrona uzębienia przed szkodliwymi czynnikami, aby utrzymać zdrowe i żywe zęby aż do późnej starości. Zdrowe uzębienie i zdrowe przyzębie to najważniejsze czynniki warunkujące wydolność żucia, przekładające się na kondycję całego organizmu. Zapobieganie powstawania próchnicy powinno uwzględniać poniżej opisane czynniki:

• zmiany szkodliwych nawyków żywieniowych;
• zmiany środowiska jamy ustnej, aby zredukować tworzenie kwasów poniżej szkodliwego poziomu;
• zwiększenia odporności powierzchni szkliwa na rozpuszczanie w kwasach. 

Wyeliminowanie dwóch najważniejszych ogniw w mechanizmie próchnicy, które w największym stopniu wpływają na środowisko jamy ustnej, tj. cukrów i bakterii, jest bowiem niemożliwe. Drobnoustroje są stale obecne w jamie ustnej, a węglowodanów nie da się całkowicie usunąć z diety, gdyż taki zabieg mógłby nieść ze sobą negatywne konsekwencje dla naszego zdrowia. Powierzchnia zęba, mimo najbardziej prawidłowych warunków rozwojowych, nie ma takiej odporności, żeby ochraniać ząb przed szkodliwym działaniem drobnoustrojów i kwasów. Dotyczy to szczególnie bruzd, powierzchni stycznych i okolicy przydziąsłowej zębów. Najlepszym sposobem zapobiegania próchnicy jest „zapobieganie małymi krokami”. Polega ono na równoczesnym stosowaniu wszystkich dostępnych sposobów, które jednak tylko osłabiają atak próchnicy i podwyższają bierną odporność tkanek zęba. Może być realizowane przez pacjenta indywidualnie lub profesjonalnie – w gabinecie stomatologicznym poprzez dbanie o higienę uzębienia i jamy ustnej, stosowanie odpowiedniej diety, stosowanie preparatów fluorkowych (na przykład tabletki fluorkowe lub miejscowa aplikacja związków fluoru) oraz stosowanie laków szczelinowych. 

Higiena jamy ustnej jest to przede wszystkim higiena uzębienia. Jama ustna jest wyścielona gładką i w warunkach fizjologicznych stale wilgotną błoną śluzową. Znajdujące się w niej gruczoły śluzowe, pracują bez przerwy i pokrywają ją warstwą śluzu, co nie sprzyja zatrzymywaniu się resztek pokarmowych w jamie ustnej. Substancje zawarte w ślinie stabilizują pH, dzięki czemu po spożyciu pokarmów ślina z czasem przywraca właściwe pH w jamie ustnej, chroniąc tym samym nasze zęby przed tworzeniem się płytki nazębnej, a w konsekwencji przed próchnicą. Głównym składnikiem śliny jest woda, stanowi ona około 99,5%. Pozostałą część stanowią składniki organiczne i nieorganiczne, wśród których największe znaczenie mają białka ślinowe, zwłaszcza histatyny, mucyny, stateryny zapewniające aktywność przeciwbakteryjną, przeciwgrzybiczną i przeciwwirusową, lubrykację, ważną dla formowania kęsa pokarmowego, inhibicję demineralizacji oraz stabilizację jonów wapnia i fosforanowych uczestniczących w remineralizacji. Z tego względu spadek ilości lub jakości śliny może istotnie zwiększać ryzyko próchnicy. Niektóre leki na receptę przyjmowane przez długi okres czasu powodują niedobór śliny, czyli przewlekłą suchość jamy ustnej. Do takich leków zalicza się środki farmaceutyczne rozszerzające oskrzela, leki moczopędne najczęściej wykorzystywane w leczeniu niewydolności serca oraz innych schorzeń układu krążenia, takich jak nadciśnienie tętnicze, ponadto leki przeciwdepresyjne, leki przeciwhistaminowe stosowane w leczeniu alergii, a nawet leki przeciwbólowe takie jak morfina, metadon, kodeina oraz leki cytostatyczne. Z dostępnych badań naukowych wiadomo, że stosowana w terapii bezsenności medyczna marihuana również może objawiać się u pacjentów suchością w ustach. W takich sytuacja należy zadbać o odpowiednią podaż płynów, najlepiej w postaci naturalnej wody mineralnej.

Dogodnymi warunkami dla zalegania resztek pokarmowych są przestrzenie międzyzębowe, powierzchnie styczne, furkacje obnażonych korzeni, szyjki zębów poniżej największej wypukłości zęba (w pobliżu dziąsła), a także na powierzchniach żujących zębów, ponieważ zbudowane są one z guzków oraz anatomicznych nierówności. Trudno również utrzymać higienę w warunkach patologicznych – w miejscu ubytków próchnicowych, nieprawidłowo wykonanych wypełnień, koron, przęseł mostów, w okolicy drutów aparatów ortodontycznych czy też przy obecnych kieszonkach dziąsłowych. Resztki pokarmowe zatrzymujące się między zębami mogą być usunięte przez prawidłowe szczotkowanie zębów i płukanie jamy ustnej. Ich usuwanie ułatwia również przepływ śliny. Dodatkowo płukaniem jamy ustnej usuwa się blisko połowę resztek pokarmowych. Dłuższe płukanie (ok. 15 minut) może z kolei spowodować rozpuszczenie i całkowite usunięcie cukru z jamy ustnej. Nie jest to jednak najskuteczniejsza metoda utrzymania higieny jamy ustnej. Jako metoda wyłączna może być stosowana tylko wówczas, jeśli szczotkowanie zębów nie jest możliwe. Do takich przypadków należy na przykład ostre zapalenie dziąseł. Płukanie jamy ustnej jest przydatne jako dodatkowy sposób, by utrzymać prawidłową higienę – szczególnie w przypadku dzieci. Przykładem takich płukanek o pozytywnym wpływie na naszą higienę są preparaty zawierające roztwór chlorheksydyny. Jednak najskuteczniejszym sposobem utrzymania higieny jamy ustnej jest prawidłowe, konsekwentne szczotkowanie zębów. Pozwala ono usunąć większość płytki nazębnej, resztek pokarmowych oraz naloty będące głównym czynnikiem rozwoju próchnicy. Powinniśmy używać szczoteczek, które mają odpowiednią ilość pęczków i przestrzeni między nimi, wystarczająco długą część pracującą, która podczas oczyszczania powierzchni obejmuje trzy przyległe do siebie zęby oraz wystarczająco długą rękojeść, która umożliwia nam utrzymywać w dłoni szczoteczkę. Aby utrzymać dobry stan jamy ustnej, należy szczotkować zęby co najmniej dwa razy dziennie, to znaczy po śniadaniu i przed spaniem – po kolacji, co pozwala na usunięcie resztek, a następnie tworzenie się płytki bezpośrednio po jedzeniu. Eliminuje to produkcję kwasów, toksyn i enzymów w płytce i jej szkodliwe działanie na zęby i dziąsła. Istotne jest również wprowadzenie do naszej rutyny oczyszczenie grzbietowej powierzchni języka za pomocą powierzchni umieszczonej na tylnej powierzchni szczoteczki do zębów. Zwykła szczoteczka do zębów, nawet najlepsza, nie wystarcza do dokładnego oczyszczenia wszystkich miejsc w uzębieniu. Dlatego poza szczotką do zębów zaleca się stosowanie dodatkowych przyborów higienicznych, takich jak: nitki, wykałaczki i szczoteczki międzyzębowe. Przybory te znajdują określone zastosowanie w usuwaniu resztek pokarmowych i płytki nazębnej z niedostępnych miejsc.

Profilaktyka fluorkowa 

Fluor jest pierwiastkiem o znacznym rozpowszechnieniu w przyrodzie. To niemetal, który zalicza się do jednych z najbardziej aktywnych pierwiastków. Ze względu na dużą aktywność chemiczną nie występuje w stanie wolnym, a w postaci licznych związków. Przede wszystkim jest on mikroelementem, a jego zawartość w ludzkim organizmie nie przekracza 0,01%. W temperaturze pokojowej jest trującym żółto-zielonym gazem o typowym ostrym, zapachu. Związki fluoru występują w przyrodzie powszechnie. Znajdują się w glebie, wodach gruntowych i powierzchniowych, powietrzu i organizmach żywych. Fluor w organizmie ludzkim pełni szereg istotnych funkcji. Jest niezbędny do prawidłowego rozwoju kości i zębów. Stymuluje powstawanie nowej tkanki kostnej i uczestniczy w przemianach fosforanu wapnia do apatytu, będącego głównym mineralnym składnikiem kości. Fluor zwiększa mineralizację tkanki zębów, minimalizuje wzrost bakterii próchnicotwórczych, wspomaga remineralizację i zwiększa odporność zębów na działanie kwaśnego środowiska w jamie ustnej, dzięki czemu zapobiega próchnicy. U dzieci, większość dostarczanego fluoru, wykorzystywana jest w procesach rozwojowych kości i zębów, z kolei u osób dorosłych, fluor potrzebny jest do przebudowy kości. Dzienne zapotrzebowanie na fluor jest zależne od wieku, płci i wagi. Niemowlętom w ich pierwszych miesiącach życia wystarcza ilość fluoru zawartego w mleku matki. Za wystarczające spożycie fluoru przyjmuje się:

• dla niemowląt w wieku 7-11 miesięcy 0,5 mg/dobę;
• dla dzieci od 1 do 3 r.ż. 0,7 mg/dobę;
• dla dzieci od 4 do 6 r.ż. 1 mg/dobę;
• dla dzieci od 7 do 9 r.ż. 1,2 mg/dobę;
• zarówno dla chłopców, jak i dziewczynek w wieku 10-12 lat 2 mg/dobę;
• dla młodzieży do 18 lat 3 mg/ dobę. Taka sama ilość fluoru będzie odpowiednia dla dorosłych, niezależnie od wieku, również kobiet ciężarnych i karmiących piersią.

Głównym źródłem fluoru jest woda pitna, a także pasta do zębów z fluorem. Pierwiastek ten zawierają ponadto takie produkty jak: herbata, ryby, m.in. łosoś i sardynki, owoce morza, algi, mięso, sery. W obecnie proponowanej żywności dostępnej na rynku znajdujemy jedynie niewielką zawartość fluoru. Najczęściej jednak, zdarza się, że jego zwiększona ilość jest spotykana w niektórych gatunkach ryb i przetworów z nimi związanymi. Fluoru, jak już wcześniej zostało to wspomniane, można doszukać się również w naparach niektórych herbat na przykład czarnej herbaty liściastej. Obecnie, na polskim rynku produkty z dużą zawartością fluoru to przede wszystkim sardynki w oleju i konserwy, których bazę stanowią szprotki. Najczęściej wybieranymi źródłami tego pierwiastka są chociażby buraki, ogórki, bakłażany, sery podpuszczkowe, czosnek czy przetwory mięsne. W przypadku wód, wysoka zawartość fluoru jest zauważalna wyłącznie w niektórych wodach leczniczych. Bardzo ważne jest dostarczanie fluoru nie tylko za pomocą naszej diety, ale również stosując profilaktykę fluorkową. Jony fluoru, posiadając silne powinowactwo do wapnia, reagują z hydroksyapatytami szkliwa, dzięki czemu mają lepsze właściwości krystaliczne niż hydroksyapatyty i są słabiej rozpuszczalne w kwasach. Drobne uszkodzenia szkliwa mogą przy dostarczeniu fluorków z zewnątrz ulec powtórnej mineralizacji. Niezbędny jest stały dopływ niewielkich ilości jonów fluorowych do ́środowiska jamy ustnej, głównie za pośrednictwem past do zębów. Fluorek wapnia w formie granulek tworzy się na powierzchni zęba, w zmianach próchnicowych i w płytce nazebnej. Stanowi długotrwałe źródło fluoru, uwalnia jony fluorkowe po ataku kwasów i promuje powstawanie fluoroapatytu. Zatem fluor hamuje demineralizację przez obniżenie krytycznego pH dla rozpuszczalności szkliwa wskutek powstawania fluoroapatytu. Metody kontaktowej (miejscowej) profilaktyki fluorkowej to pędzlowanie (wcieranie), okłady, szczotkowanie, płukanie.

Pokarmy kariogenne

Produkty sprzyjające rozwojowi próchnicy nazywamy produktami kariogennymi. Pokarmy kariogenne to produkty żywnościowe charakteryzujące się wysoką zawartością cukrów prostych stanowiących pożywkę dla wspomnianych powyżej mikroorganizmów próchnicotwórczych. Przyczyniają się one do powstawania kwasów w jamie ustnej i tym samym do obniżenia jej pH. Takie środowisko sprzyja demineralizacji szkliwa, w efekcie czego rozwija się próchnica. Za najbardziej szkodliwe produkty dla zębów uznane są wysoce kariogenne, tak zwane cukry wolne niemleczne. Cukry mleczne także należą do cukrów wolnych, jednak inne składniki znajdujące się w mleku, takie jak wapń w znacznym stopniu zmniejszają ich próchnicotwórczość. Cukrami wolnymi niemlecznymi są np.: cukier trzcinowy i buraczany, miód, syrop glukozowo-fruktozowy (kukurydziany) i inne syropy wysokowęglowodanowe, a także świeże soki owocowe. Te składniki często występują w składzie słodkich napojów, napojach dla sportowców, słodyczach czy wyrobach cukierniczych. Do najpowszechniej pojawiających się w diecie pacjentów produktów kariogennych możemy zaliczyć między innymi:

• miód, zarówno sztuczny, jak i naturalny;
• wyroby cukiernicze (ciasta, ciastka, drożdżówki, słodkie wypieki, itp.);
• słodycze (czekolady, wafelki, batoniki, cukierki, krówki, lody, żelki);
• słodzone, kolorowe napoje gazowane i niegazowane;
• soki owocowe;
• niektóre napoje energetyczne i izotoniczne;
• słodkie koktajle, dosładzane jogurty;
• suszone owoce (np. rodzynki, suszone śliwki);
• dżemy, marmolady, konfitury;
• ryż biały, ziemniaki, chipsy ziemniaczane, produkty mączne;
• kisiele, budynie.

Produktów kariogennych jest oczywiście o wiele więcej, a powyżej zostały wymienione te, które najczęściej pojawiają się w dzienniczkach żywieniowych pacjentów. Znakomity smak oraz łatwy dostęp tych produktów sprawia, że ryzyko próchnicy jest współcześnie bardzo wysokie. Ryzyko rozwinięcia się zmian próchnicowych zębów jest szczególnie wysokie u osób spożywających często cukry proste oraz u dzieci, gdy prawidłowa higiena jamy ustnej nie zawsze jest zachowana.

Produkty kariostatyczne i rola diety w profilaktyce próchnicy

Wybierając produkty spożywcze pod kątem przeciwdziałania próchnicy należy zawrócić uwagę na:

• zawartość kwasów w danym produkcie spożywczym;
• czas pozostawania resztek pokarmowych na zębach;
• konsystencję pokarmu;
• zawartość ewentualnych czynników charakteryzujących się ochronnym działaniem na zęby;
• obecność cukrów będących pożywką dla bakterii próchnicotwórczych.

Bezpośrednią przyczyną powstawania próchnicy są właśnie kwasy produkowane przez bakterie obecne w dużych ilościach w płytce nazębnej. Kwasy te powstają z cukrów, które ulegają fermentacji w jamie ustnej (glukoza, fruktoza, sacharoza, przetworzona skrobia). Uważa się, że najbardziej próchnicotwórczym cukrem jest sacharoza. Istotne znaczenie ma także konsystencja spożywanego pokarmu, a więc i jego zdolność do pozostawania na powierzchni zębów. Za bardzo szkodliwe dla zębów uznaje się np. cukierki typu krówka czy toffi, które oblepiają szkliwo, przestrzenie międzyzębowe i inne części jamy ustnej. Nie należy również w nadmiarze spożywać lizaków i słodkich cukierków do ssania, ponieważ cukry mają wówczas długi kontakt z jamą ustną. Aby wspomóc walkę z próchnicą swój dzienny jadłospis warto wzbogacić o produkty, które zapobiegają bądź nie wywołują próchnicy – produkty kariostatyczne, do których zalicz się:

• woda;
• mleko i produkty mleczne (niesłodzone);
• warzywa;
• ryby (zwłaszcza morskie);
• jaja, mięso, drób;
• masło, margaryna;
• herbata (zwłaszcza zielona);
• kakao;
• gumy do żucia bez cukru.

Ponadto stosując dietę, która pomaga zapobiegać próchnicy, nie zapominaj o zasadach zdrowego żywienia. Zadbaj o to, aby Twój codzienny jadłospis był bogaty w składniki korzystnie wpływające na zęby, takie jak wapń, witamina D, fosfor oraz fluor. Uwzględniaj w swojej diecie zwłaszcza niesłodzone produkty mleczne, ryby morskie, warzywa, drób, jaja, zieloną herbatę. Zwróć także uwagę na częstość spożywania posiłków. Zgodnie z zasadami zdrowego żywienia należy spożywać od 4 do 5 posiłków dziennie, jednocześnie unikając pojadania między posiłkami produktów sprzyjających rozwojowi próchnicy oraz ich spożywania przed pójściem spać. Dodatkowo ważna jest kolejność przyjmowania pokarmów. Jeśli spożywasz produkty sprzyjające powstawaniu próchnicy, to zacznij od nich posiłek, a w następnej kolejności zjedz produkty, które korzystnie wpływają na zęby, bądź nie mają na nie negatywnego wpływu. Pamiętaj również o regularnym nawadnianiu organizmu, zwłaszcza po posiłkach i kiedy odczuwasz suchość w ustach, wynikającą z niedostatecznego wydzielania śliny w jamie ustnej. Najlepszym źródłem płynu w diecie, który nawodni Twój organizm, jest woda. Niewskazane jest częste spożywanie słodzonych napojów, soków owocowych czy herbaty z cytryną.

Alternatywy dla cukru

Z powyższej treści wiemy, że biały cukier negatywnie wpływa na zdrowie naszych zębów i może w znacznym stopniu przyczyniać się do powstawania zmian próchnicowych na zębach. Jednak słodkie produkty nierzadko są nieodłącznym elementem diety wielu pacjentów. Aby w pełni nie rezygnować z przyjemności, jaką dają nam słodycze i słodkie desery w ich przygotowaniu możemy wykorzystać zamienniki cukru, które zapewnią słodki smak potrawy, przy czym nie będą wpływały negatywnie na zdrowie naszych zębów. Do takich zamienników możemy zaliczyć:

• Stewia, może ona być do 300 razy słodsza niż zwykły cukier. Nie jest to jednak jej główny atut. Substancja ta nie jest kaloryczna i w dodatku nie powoduje próchnicy. Dodatkową zaletą stewi jest również obecność witaminy C i witamin z grupy B oraz magnezu, wapnia, cynku czy żelaza.
• Ksylitol, choć przypomina cukier zarówno w smaku, jak i wyglądzie znacznie się od niego różni. Jest on aż o 40% mniej kaloryczny od białego cukru. Natomiast istotny dla dobrej kondycji naszych zębów jest fakt, że w odróżnieniu od cukru ksylitol pozytywnie wpływa na zdrowie jamy ustnej. Liczne badania wskazują, że stosując ten zamiennik cukru, pomagamy w zapobieganiu próchnicy zębów.
• Erytrytol zawiera bardzo małą ilość kalorii. Cechuje go również zerowy indeks glikemiczny i po spożyciu nie powoduje “wyrzutów” stężenia cukru we krwi. Dlatego mogą bezpiecznie go spożywać diabetycy.

Literatura:

1. Selwitz RH, Ismail AI, Pitts NB. Dental caries. Lancet. 2007 Jan 6;369(9555):51-9. doi: 10.1016/S0140-6736(07)60031-2. PMID: 17208642.
2. Zero DT. Dental caries process. Dent Clin North Am. 1999 Oct;43(4):635-64. PMID: 10553248.
3. Gugała S., Siuba M.: Choroby zębów. W: Dietetyka, pod red. M. Jarosza. Warszawa, IŻŻ, 2016.
4. Szczepańska J., Lubowidzka-Gontarek B., Pawłowska E. i wsp.: Czynniki ryzyka próchnicy związane z żywieniem, a liczebność bakterii próchnicotwórczych w ślinie dzieci w wieku 3 lat. Dental and Medical Problems 2008, 45, 2, 156-164.
5. Szczepańska J, Lubowiedzka B, Szydłowska B, Pawłowska E: Wpływ zwyczajów żywieniowych na ryzyko występowania próchnicy wczesnego dzieciństwa. Czas Stomatol 2007; LX (4): 249-256.
6. Bagińska J: Próchnica wczesna – problem nie tylko stomatologiczny. Nowa Stomatologia 2004; 3: 128-132.
7. Tkaczuk M., Wiercioch-Klin B., Szymańska J., Dobowa analiza żywienia dzieci z uwzględnieniem kariogenności stosowanych produktów spożywczych, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 4/2012.
8. Boguszewska-Gutenbaum H., Janicha J., Kaczmarek U., Olczak-Kowalczyk D., Potencjał kariogenny produktów żywieniowych i nawyki dietetyczne a choroba próchnicowa zębów u dzieci i młodzieży, Pediatria Polska, 6/2015.
9. Kurhańska-Flisykowska A.: Żywienie w chorobach jamy ustnej. W: Żywienie człowieka zdrowego i chorego, pod red. M. Grzymisławskiego i J. Gawęckiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
10. Pitts NB, Zero DT, Marsh PD, et al. Dental caries. Nat Rev Dis Primers 2017, 3: 17030.
11. Manji F, Dahlen G, Fejerskov O. Caries and periodontitis: contesting the conventional wisdom on their aetiology. Caries Res 2018, 52(6): 548-564.
12. Selwitz RH, Ismail AI, Pitts NB. Dental caries. Lancet 2007, 369(9555): 51-59.