Czerniak – objawy i diagnostyka nowotworu. Zasady profilaktyki

Czerniak ma związek z melanocytami, czyli komórkami wytwarzającymi melaninę (barwnik skóry). Melanina powoduje ciemnienie skóry po kontakcie z promieniowaniem słonecznym (opalenizna). Rak skóry pojawia się najczęściej na nogach oraz plecach i karku, jednak nie oznacza to, że zmiana nie może występować na skórze głowy czy narządów płciowych. Czerniak skóry może powstać z już istniejącego znamienia poddanego działaniu promieniowania UV, ale może być również całkiem nową zmianą. Umieralność na ten typ nowotworu jest w Polsce wciąż wysoka, głównie z powodu niedostatecznej wiedzy na temat profilaktyki i znaczenia samokontroli.

Kto jest najbardziej narażony na rozwój czerniaka?

Na rozwój nowotworu złośliwego skóry narażony jest każdy, a zwłaszcza osoby o jasnej karnacji, rudych i blond włosach, niebieskich oczach, z piegami. W podwyższonej grupie ryzyka znajdują się także osoby:

• z dużą liczbą znamion, głównie tych, które ze względu na umiejscowienie podlegają ciągłym podrażnieniom;
• u których w rodzinie wystąpiły przypadki raka skóry;
• często korzystające z solarium, opalające się, długo przebywające na słońcu;
• z trudem się opalające;
• które doznały w przeszłości oparzeń słonecznych.

Specjaliści podkreślają, że najważniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za rozwój czerniaka jest wieloletnia, intensywna ekspozycja na promieniowanie słoneczne. Drugim czynnikiem są mutacje w chromosomach 1, 6, 7, 9, 10. Choć czerniak bywa określany jako rak skóry, nie jest to prawidłowy termin – jest to bowiem nowotwór złośliwy pochodzenia nienabłonkowego (rak zaś jest nowotworem złośliwym pochodzenia nabłonkowego).

Objawy czerniaka

Aby w porę zaobserwować niepokojące objawy, należy regularnie kontrolować wszystkie istniejące i nowe zmiany na skórze – znamiona i tzw. pieprzyki. Każda może być potencjalnie niebezpieczna, niezależnie od koloru. Trzeba zwrócić uwagę zarówno na czarne znamiona, jak i na niebieskie, sine, a nawet bezbarwne. Niekiedy jako pierwsze zauważalne są objawy związane z rozwojem nowotworu w węzłach chłonnych lub odległych narządach. Trzeba pamiętać, że czerniak szybko daje przerzuty. Wśród charakterystycznych symptomów nowotworu skóry wymienia się przede wszystkim:

• owrzodzenie zmiany;
• zaczerwienienie;
• świąd;
• zmiana kształtu;
• krwawienie;
• asymetria;
• obwódka wokół znamienia.

Rak skóry podstawnokomórkowy

Rak podstawnokomórkowy skóry zaliczany jest do niebarwnikowych nowotworów skóry. Jego najczęstsza lokalizacja to skóra głowy i szyi. Tego typu nowotwór nie daje przerzutów odległych, nigdy też nie rozwija się na dłoniach, stopach czy błonach śluzowych. Rak podstawnokomórkowy to niewielkie owrzodzenie z wałowatym brzegiem, czasem bliznowaceniem w środku guzka. Ten typ raka ma porcelanowy kolor. Leczenie obejmuje wycięcie zmiany z marginesem zdrowych tkanek, czasem również radioterapię. W przypadku braku możliwości całkowitego usunięcia zmiany należy liczyć się ze wznową raka.

Rak skóry płaskonabłonkowy

Rak płaskonabłonkowy inaczej nazywany jest kolczystokomórkowym. Prawdopodobieństwo zachorowania wzrasta wraz z wiekiem, zwłaszcza po 60. roku życia. Jego cechy charakterystyczne to częste przerzuty (do węzłów chłonnych, płuc, mózgu, kości), owrzodzenia, tendencja do rozpadu, świąd, ból, krwawienie (charakterystyczna ranka, która nie chce się zagoić). Najczęściej pojawia się na granicy skóry i błon śluzowych (wargi, narządy płciowe).

Czerniak – co powinno zaniepokoić?

Podejrzenie czerniaka należy zawsze skonsultować z lekarzem. Może to być dermatolog lub chirurg onkolog. Każde znamię powinno być obserwowane – istotne jest to, czy nie zmienia swojego kształtu, wielkości, koloru, nie zaczyna swędzić, podkrwawiać. Jak wygląda czerniak? Na co zwrócić uwagę, oglądając swoje znamiona? W weryfikacji zmian pomoże stworzony przez Amerykańskie Towarzystwo Onkologiczne algorytm ABCD:

• A odnosi się do asymetrii znamienia;
• B mówi o nieregularnych, niewyraźnych brzegach znamienia;
• C odnosi się do koloru zmiany – w przypadku nowych znamion niepokoić może kolor ciemnobrązowy, niebieski, czarny. Natomiast jeśli chodzi o znamiona już istniejące, podejrzane jest pojawienie się punktowego ciemnego ogniska lub utrata barwnika;
• D to średnica znamienia – zmiany większe niż 6 mm powinny zostać bezwzględnie skontrolowane.

Nieuwzględnioną w klasyfikacji cechą, na którą należy zwrócić uwagę jest też grudkowy lub guzkowy charakter zmiany.

Wątpliwości należy zawsze omówić z lekarzem, na początek może to być konsultacja online, podczas której specjalista wskaże właściwy sposób postępowania (ma również możliwość wypisania e-recepty). Konieczne może być zbadanie zmiany pod dermatoskopem, wycięcie jej i wykonanie badania histopatologicznego. Warto jednak pamiętać, że nie każda zmiana wymaga od razu wycięcia. Te, które spełniają tylko jedno kryterium klasyfikacji należy obserwować.

Rodzaje czerniaka

Wyróżnia się kilka podtypów czerniaka – powierzchowny czerniak stanowi 60-70% wszystkich przypadków (ten czerniak najczęściej powstaje głównie ze znamion barwnikowych). Najcięższa postać nowotworu to czerniak guzkowy (10-30%). Pozostałe typy czerniaka skóry to czerniak z plamy soczewicowatej, akraly (na podeszwach stóp lub na dłoniach) oraz podpaznokciowy.

Rozpoznanie czerniaka

Niepokojącą zmianę zawsze powinien obejrzeć lekarz – ocenę zmian skórnych najlepiej przeprowadzić z pomocą specjalistycznych urządzeń (dermatoskop) pozwalających na powiększenie. W 90% możliwe jest rozpoznanie czerniaka złośliwego na podstawie takiego badania. Aby uzyskać pewną diagnozę, należy pobrać wymaz z owrzodzenia lub wyciąć zmianę wraz z marginesem zdrowej skóry i wykonać odpowiednie badanie – cytologiczne, histopatologiczne. Dodatkowe badania pomocne w diagnostyce czerniaka to RTG klatki piersiowej (wykrycie przerzutów do płuc), USG jamy brzusznej, morfologia krwi, próby wątrobowe. Nie należy zwlekać z wykonaniem badań – warto w tym celu wykorzystać zwolnienie L4 online, usprawiedliwiające nieobecność w pracy na czas przeprowadzania diagnostyki.

Leczenie czerniaka

W przypadku czerniaka podstawą leczenia jest wycięcie zmiany. Jeżeli stwierdzono przerzuty do węzłów wartowniczych wykonuje się zabieg limfadenektomii regionalnej (usunięcie zajętych węzłów). Dobór odpowiedniej terapii uzależniony jest od stadium choroby – może oznaczać jedynie wycięcie zmiany, usunięcie zmiany oraz węzłów wartowniczych lub tzw. leczenie uzupełniające. Terapia celowana molekularnie ma zastosowanie w przypadku pacjentów z potwierdzoną mutacją genu BRAF. Nadzieję daje również nowoczesna immunoterapia polegająca na pobudzeniu układu odpornościowego pacjenta. Leki stosowane w przypadku czerniaka skóry to:

• wemurafenib – pierwszy nowoczesny lek refundowany od 2013 roku;
• ipilimumab;
• niwolumab;
• pembrolizumab;
• terapie skojarzone – wemurafenib z kobymetinibem oraz dabrafenib z trametynibem;
• terapia skojarzona wykorzystująca leki immunologiczne;
• leczenie adjuwantowe, czyli uzupełniające (chemioterapia, radioterapia, hormonoterapia).

Leczenie adjuwantowe

Leczenie adjuwantowe jest rodzajem leczenia ogólnoustrojowego przy większości nowotworów. Traktuje się je jako leczenie uzupełniające zasadniczej terapii, jaką najczęściej jest leczenie chirurgiczne. Celem terapii uzupełniającej jest uniknięcie mikroprzerzutów oraz zniszczenie tych komórek nowotworowych, których nie udało się usunąć podczas zabiegu. Leczenie takie zwiększa szanse na powrót do zdrowia i ogranicza prawdopodobieństwo nawrotu nowotworu. Niekiedy stosuje się również leczenie neoadjuwantowe, które poprzedza zasadniczą terapię – to najczęściej chemioterapia lub hormonoterapia.

Czerniak oka

Głównymi czynnikami sprzyjającymi rozwojowi czerniaka oka są predyspozycje genetyczne (występowanie choroby w rodzinie) oraz nadmierna ekspozycja na promieniowanie słoneczne. Czerniak oka najczęściej rozwija się u osób z jasną karnacją, niebieskim, zielonym, szarym kolorem oczu, nadmiernie opalających się, palącym. Ryzyko czerniaka wzrasta u chorujących wcześniej na czerniaka skóry. Najważniejsze objawy to:

• zaburzenia widzenia;
• pojawianie się po zmroku tzw. świetlistych kul;
• zmiana tęczówki oka;
• słabsza ostrość widzenia.

Terapię rozpoczyna się najczęściej od radioterapii. Następnym krokiem jest wycięcie guza (usunięcie całej gałki ocznej jest ostatecznością). Najnowszą metodą walki z czerniakiem oka jest radioterapia protonowa.

Czerniak błon śluzowych

Czerniak błon śluzowych to rzadko występujący typ nowotworu obejmujący czerniaka jamy ustnej, żołądka, odbytu, pochwy i sromu. Czynnikiem ryzyka rozwoju czerniaka jamy ustnej są uszkodzenia mechaniczne. Główne objawy to powstawanie płaskich bądź wypukłych zmian, owrzodzeń, krwawienia, rozchwianie zębów, powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Rak rozprzestrzenia się szybko, daje bliższe i dalsze przerzuty.

Czerniak żołądka jest bardzo rzadkim typem nowotworu. Daje niespecyficzne objawy, dlatego często mylony jest z innymi chorobami układu pokarmowego. Czerniak odbytu i pochwy dotyczy starszych kobiet (60-70 lat). Symptomami są krwawiące guzy, uczucie dyskomfortu i ból.

Profilaktyka czerniaka. Jak uniknąć zachorowania?

Do głównych i najważniejszych czynników ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy skóry zalicza się nadmierną ekspozycję na promieniowanie UV. Czerniak to nowotwór powstający z komórek barwnikowych skóry (melanocytów). Czy można uniknąć tej choroby skóry? Kluczowa jest wiedza na temat możliwych działań profilaktycznych. To przede wszystkim rezygnacja z wizyt w solarium i rozsądne korzystanie z kąpieli słonecznych. Istotna jest obserwacja zmian i zgłaszanie się do lekarza z każdym niepojącym, budzącym wątpliwości znamieniem. Warto wspomnieć, że z roku na rok wzrasta zachorowalność na czerniaka, a około 30% chorych umiera. Główną przyczyną zgonów jest późna diagnoza. Wczesne wykrycie czerniaka daje szansę na całkowite wyleczenie. O czym należy pamiętać? Trzeba przede wszystkim:

• stosować kremy z filtrem UV;
• unikać nadmiernej ekspozycji na słońce;
• zrezygnować z solarium;
• kontrolować regularnie wszystkie znamiona.

Szczególną uwagę na wszelkie zmiany skórne powinny zwrócić osoby, u których w rodzinie odnotowano przypadki zachorowań na czerniaka – czynnik genetyczny ma również duże znaczenie.

Czerniak – rokowania

W celu oceny rokowania należy każdy przypadek oszacować indywidualnie, biorąc pod uwagę biologię nowotworu, planując rodzaj terapii itp. Najważniejszym czynnikiem rokowniczym jest obecność przerzutów. Jeśli nie stwierdzono obecności komórek rakowych w węzłach chłonnych i narządach, pod uwagę bierze się grubość pierwotnego ogniska i obecność owrzodzeń. Stan zaawansowania ocenia się według klasyfikacji TNM, gdzie T oznacza głębokość nacieku, N – występowanie przerzutów do węzłów chłonnych, a M – pojawianie się przerzutów do narządów odległych.

Wczesne wykrycie czerniaka pozwala na całkowite wyleczenie, dlatego tak ważna jest obserwacja znamion i ich kontrola. Szczególną ostrożność muszą zachować osoby spokrewnione z tymi, u których zdiagnozowano chorobę, a także te, które uległy oparzeniom słonecznym (zwłaszcza w młodości). Kluczowe znaczenie ma ochrona skóry przed promieniowaniem słonecznym.