Niacyna (witamina PP, witamina B3) i jej rola w organizmie człowieka

Niacyna należy do grupy witamin, które są rozpuszczalne w wodzie. Witamina ta jest także w niewielkim stopniu syntezowana z tryptofanu przez nasz organizm. Jest ona niezbędna do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu ludzkiego, gdyż jest prekursorem dwóch kluczowych koenzymów (NAD oraz NADP), które uczestniczą w ponad 50 reakcjach utleniania i redukcji w podstawowych dla organizmu procesach katabolicznych oraz w procesach anabolicznych. Niacyna również reguluje poziom cholesterolu we krwi, korzystnie wpływa na kondycję skóry i jest powszechnie stosowana w leczeniu trądziku. Jednak powyżej wymienionych właściwości witaminy PP jest o wiele więcej. Dowiesz się o nich z niniejszego artykułu, w którym opowiemy zarówno o nieopisanej roli jaką niacyna odgrywa w naszym organizmie, jak i o skutkach niedoboru oraz nadmiaru tej witaminy, o jej dietetycznych źródłach i dziennym zapotrzebowaniu. Wskażemy także, kto jest szczególnie narażony na wystąpienie deficytów witaminy PP oraz opowiemy o możliwych niekorzystnych interakcjach preparatów zawierających niacynę z innymi lekami. Pamiętaj jednak, że jeśli przyjmujesz leki na e-receptę, warto wprowadzenie każdej dodatkowej suplementacji omówić na teleporadzie z lekarzem online, w celu uniknięcia wystąpienia niepożądanych interakcji z stosowanymi farmaceutykami lub osłabienia ich działania. 

Rola niacyny w organizmie człowieka

Jak już wspomniano powyżej, niacyna jest prekursorem dwóch kluczowych koenzymów, a mianowicie dinukleotydu nikotynoamidoadeninowego (NAD) i jego fosforanu (NADP). NAD oraz NADP uczestniczą w ponad 50 reakcjach utleniania i redukcji w podstawowych dla organizmu procesach katabolicznych, czyli np. w glikolizie i cyklu Krebsa (cyklu kwasu cytrynowego) oraz w procesach anabolicznych, czyli m.in. syntezie kwasów tłuszczowych, cholesterolu i hormonów sterydowych. Co więcej, dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy uczestniczy w regulacji stężenia jonów wapnia, modyfikacji potranslacyjnej białek, sygnalizacji międzykomórkowej i w mechanizmach naprawy DNA. Witamina B3 reguluje także poziom cholesterolu we krwi, korzystnie wpływa na kondycję skóry i jest stosowana jako skuteczny środek w leczeniu trądziku. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że zewnętrzne stosowanie niacyny, np. w postaci żelu bądź kremu, na twarz może zmniejszać i łagodzić objawy trądziku, szczególnie w przypadku osób z cerą tłustą. Regularne stosowanie kremów zawierających witaminę B3 może także korzystnie wpływać na skórę poprzez zmniejszenie zmarszczek, poprawę elastyczności skóry, redukcję przebarwień oraz podrażnień skóry. Ponadto badania sugerują, że dieta bogata w składniki odżywcze, takie jak witamina D, witamina B1 , witamina B2 , niacyna , kobalamina oraz cynk, zmniejsza ryzyko wystąpienia niealkoholowego stłuszczenia wątroby.

Ponadto, badania przeprowadzone na modelu zwierzęcym dowodzą, że podawanie niacyny powoduje zwiększenie poziomu białka apolipoproteiny M, czyli białka, które jest związane z lipoproteinami o dużej gęstości (HDL, tzw. zdrowy cholesterol) w ludzkim osoczu. Z tego względu witamina PP znalazła zastosowanie w leczeniu zaburzonego metabolizmu lipidów i lipoprotein, będącego głównym czynnikiem występowania zmian miażdżycowych w chorobach sercowo-naczyniowych. Niacyna jest więc skutecznym lekiem zwiększającym w osoczu zawartość HDL i równocześnie obniżającym stężenie kwasów tłuszczowych oraz indukujących miażdżycę triglicerydów, VLDL, LDL i Lp(a). Witamina ta stymuluje wytwarzanie adiponektyny, wywołując działanie przeciwmiażdżycowe, dzięki czemu zmniejsza ryzyko wystąpienia niedokrwienia, skutkującego niedotlenieniem narządów (mniejsze ryzyko wystąpienia m.in. udaru mózgu, zawału, nadciśnienia tętniczego). Z kolei inne badania wskazują na korzystny wpływ niacyny w terapii migreny oraz w zapobieganiu: neurodegeneracji indukowanej przez etanol, utraty komórek beta w cukrzycy typu 1 oraz hiperfosfatemii związanej z niewydolnością nerek. Ponadto witamina B3 podnosi stężenie tryptofanu u pacjentów zakażonych wirusem HIV oraz poprawia wrażliwość tarczycy na napromieniowanie. Przypuszcza się także, że zapewnienie odpowiedniej podaży niacyny może zmniejszać ryzyko wystąpienia depresji lub wspomagać już stosowane w tym celu farmaceutyki na e-receptę.

Dobowe zapotrzebowanie na niacynę i jej źródła dietetyczne

Witamina B3 występuje zarówno w żywności pochodzenia roślinnego, jak i pochodzenia zwierzęcego. Jednak w produktach roślinnych zawarty jest głównie kwas nikotynowy, który w większości występuje w formie związanej z glikopeptydami bądź polisacharydami. Takie formy są przez organizm ludzki nieprzyswajalne. Zatem aby zwiększyć biodostępność tej witaminy w produktach roślinnych, należy poddać je hydrolizie. Stopień wykorzystania niacyny z produktów roślinnych wynosi wówczas poniżej 25%. Wiodącym źródłem niacyny są więc: podroby, wątróbka, mięso z kurczaka i indyka oraz przetwory mięsne, ryby, orzeszki ziemne, pestki dyni, nasiona sezamu, pistacje, kiełki i pełnoziarniste produkty zbożowe. Jak wspomniano, tryptofan może ulegać w organizmie człowieka przemianie do niacyny, dlatego sądzi się, że produkty obfitujące w białko (np. mleko, sery, jaja) również są dobrym źródłem tej witaminy (1 mg niacyny = 60 mg tryptofanu).

Witamina PP jest odporna na wysoką temperaturę, więc obróbka termiczna nie zmienia jej zawartości w produkcie. Jednak z uwagi na bardzo dobrą rozpuszczalność w wodzie, jej znaczące ilości są tracone w procesach technologicznych prowadzonych z udziałem wody (np. w trakcie gotowania warzyw w wodzie dochodzi do utraty niacyny na poziomie 50%). Co więcej, w procesie przemiału ziaren straty niacyny mogą sięgać nawet 90%, dlatego pełnoziarniste produkty będą znacznie lepszym źródłem tej witaminy niż ich jasne odpowiedniki. Z przeprowadzonych badań analitycznych pieczywa, płatków oraz makaronów, wynika, iż produkty bezglutenowe przeznaczone dla pacjentów zmagających się z celiakią mają niższe zawartości tej witaminy w porównaniu z produktami zawierającymi gluten.

Według polskich norm RDA zalecane dzienne spożycie witaminy B3 wynosi:

• 6 mg dla dzieci w 1-3 r.ż.;
• 8 mg dla dzieci w wieku 4-6 lat;
• 12 mg dla dzieci w wieku 7-12 lat;
• 14 mg dla dziewczynek powyżej 13 r.ż. i kobiet w każdym wieku;
• 16 mg dla chłopców od 13 r.ż. i mężczyzn w każdym wieku;
• 18 mg dla kobiet w ciąży;
• 17 mg dla kobiet karmiących piersią.

Powyżej opisane dawki niacyny powinny zaspokoić dobowe zapotrzebowanie na te witaminę u większości zdrowych osób.

Skutki niedoboru niacyny

Pierwsze manifestacje deficytu niacyny charakteryzują się spadkiem NAD w erytrocytach, z kolei dłuższa, niewystarczająca podaż tryptofanu i witaminy PP skutkuje pelagrą. Schorzenie to objawia się zmianami skórnymi o jaskrawoczerwonym zabarwieniu, bolesnością ust i języka, światłowrażliwym zapaleniem skóry, biegunką i wymiotami. Wystąpić mogą również objawy neurologiczne, charakteryzujące się bólem głowy, apatią, depresja, ogólnym zmęczeniem, utratą pamięci, a w skrajnych przypadkach mogą rozwinąć się także zachowania agresywne, paranoidalne, myśli samobójcze i halucynacje słuchowe i/lub wzrokowe. Pelagra, która nie jest leczona prowadzi do śmierci, jednak obecnie choroba ta spowodowana niedostatecznym spożyciem witaminy PP występuje rzadko. Co więcej wskazuje się, że występowanie objawów pelagry powiązane jest z obecnością innych schorzeń czy zaburzeń mających wpływ na zawartość omawianej witaminy w organizmie (np. chroniczna choroba alkoholowa, anoreksja, choroby układu pokarmowego). Warto również wspomnieć, że niewystarczające spożycie niacyny w diecie powiązane było z zapaleniem przyzębia, przede wszystkim u kobiet oraz z zwiększonym prawdopodobieństwem wystąpienia parodontozy.

Skutki nadmiaru niacyny

Nadmiar spożytej niacyny jest metabolizowany w wątrobie i wydalany wraz z moczem. Dotychczas nie odnotowano żadnych niepożądanych skutków spożywania niacyny naturalnie występującej w żywności Nadmierne spożycie kwasu nikotynowego, w przypadku jego suplementacji prowadzi do zaczerwienienia skóry i uczucia mrowienia, czyli tzw. „efektu flash”. Wystąpienie nadmiaru witaminy B3 w organizmie, możliwe do osiągnięcia jest jedynie po zastosowaniu suplementów diety lub leków, poza wspomnianym zaczerwieniem skóry mogą wystąpić dodatkowo takie skutki uboczne jak:

• mrowienie;
• uczucie gorąca;
• swędzenie i pieczenie na klatce piersiowej, ramionach oraz twarzy.

Zespół powyżej wymienionych objawów potocznie określany jest terminem „flush” lub „efektem flash”. W pewnym stopniu można ograniczyć występowanie tego zjawiska zażywając jednocześnie niesteroidowe leki przeciwzapalne, np. aspirynę.

Kto jest narażony na wystąpienie niedoborów witaminy PP?

Przyczyną wystąpienia niedoboru witaminy PP może być niskie spożycie niacyny, tryptofanu, witaminy B2, witaminy B6 i żelaza z dietą. Deficyt niacyny wynika więc zwykle z niskiego spożycia produktów spożywczych będących jej źródłem, jak i stanowiących źródło tryptofanu. Do obniżonego poziomu witaminy B3 w naszym organizmie może prowadzić także niewystarczająca podaż witaminy B2, witaminy B6 oraz żelaza, ponieważ te składniki są niezbędne do prawidłowego przekształcenia tryptofanu do witaminy PP.

Niedobór witaminy B3 może wystąpić również u osób niedożywionych. Zaliczamy tu zwłaszcza osoby żyjące w ubóstwie, zmagające się z anoreksją psychiczną i kachektyczną, nadużywające alkoholu, pacjentów chorujących na AIDS oraz nieswoiste zapalenia jelit, a także na marskość wątroby. Deficyt tej witaminy może pojawić się również w przebiegu choroby Hartnupa (schorzenie uwarunkowane genetycznie), podczas której dochodzi do zaburzenia nerkowego, jelitowego i komórkowego transportu aminokwasów, w tym także tryptofanu. W przebiegu tej choroby tryptofan jest w wchłaniany w znacznie mniejszej ilości, dodatkowo organizm wydala go w większych ilościach poprzez nerki z moczem. W efekcie mamy mniej tryptofanu, który mógłby zostać przekształcony do niacyny. Problem deficytu niacyny może dotyczyć także pacjentów cierpiących na zespół rakowiaka (choroba nowotworowa), w którego przebiegu powstałe guzy wydzielają aktywne hormony, głównie serotoninę. Wówczas komórki rakowiaka wychwytują znaczne ilości tryptofanu i następnie przekształcają go do serotoniny. Wskutek tego mechanizmu dochodzi do obniżonego stężenia tryptofanu w organizmie człowieka, a w konsekwencji do niedoboru niacyny.

Interakcje niacyny z wybranymi lekami

Zażywanie leków stosowanych w terapii gruźlicy (izoniazydu i pirazynamidu) może hamować wytwarzanie niacyny z tryptofanu, dodatkowo leki te mogą blokować przekształcanie niacyny do aktywnej formy NAD i powodować jej deficyty w organizmie. Jak wspomniano, witamina B3 wykazuje pewne właściwości przeciwzakrzepowe, co oznacza, że wydłuża ona czas protrombinowy (krew potrzebuje więcej czasu, aby zakrzepnąć), dlatego osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe, takie jak warfaryna, apiksaban czy kaplacyzumab, powinny zachować szczególną ostrożność podczas suplementowania niacyny, gdyż zażywanie jej wysokich dawek w połączeniu z przepisywanymi na e-receptę lekami przeciwzakrzepowymi może doprowadzić do niekontrolowanych krwawień. Co więcej, witamina PP może wzmagać działanie leków obniżających ciśnienie tętnicze krwi (np. amlodypina, klazapina, bisoprolol czy diltiazem). Stosowanie witaminy B3 w połączeniu z tymi lekami może spowodować zbyt duży spadek ciśnienia krwi. Z uwagi na powyższe, warto wprowadzenie każdej dodatkowej suplementacji omówić na teleporadzie z lekarzem online, ponieważ może okazać się, że dotychczas stosowane dawki niektórych leków będą wymagały korekty.

Literatura:

1. Lee J.H., Lee S.A., Kim H.D., Periodontitis and intake of thiamine, riboflavin and niacin among Korean adults, Community Dent. Oral Epidemiol., 2020, 48, 1, 21–31.
2. Julius U. Niacyna jako lek przeciwdyslipidemiczny. Can J Physiol Pharmacol. Grudzień 2015;93(12):1043-54. doi: 10.1139/cjpp-2014-0478. Epub 2015 kwietnia 28. PMID: 26370906.
3. Yang L., Li T., Zhao S., Zhang S., Niacin regulates apolipoprotein M expression via liver X receptorα, Mol. Med. Rep., 2019, 20, 4, 3285–3291.
4. Dearing B.D., Lavie C.J., Lohmann T.P. i wsp., Niacin-Induced Clotting Factor Synthesis Deficiency With Coagulopathy, Arch. Int. Med., 1992, 152, 4, 861–863.
5. MacKay D, Hathcock J, Guarneri E. Niacyna: formy chemiczne, biodostępność i skutki zdrowotne. Nutr Rev. 2012 czerwiec;70(6):357-66. doi: 10.1111/j.1753-4887.2012.00479.x. PMID: 22646128.
6. Portale S., Sculati M., Stanford F.C. i wsp., Pellagra and anorexia nervosa: a case report, Eat. Weight Disord., 2019, 10.1007/s40519-019-00781-x.
7. Hochholzer W, Berg DD, Giugliano RP. The facts behind niacin. Ther Adv Cardiovasc Dis. 2011 Oct;5(5):227-40. doi: 10.1177/1753944711419197. Epub 2011 Sep 5. PMID: 21893559.
8. Yang L., Li T., Zhao S., Zhang S., Niacin regulates apolipoprotein M expression via liver X receptorα, Mol. Med. Rep., 2019, 20, 4, 3285–3291.