Jod – rola w organizmie i konsekwencje niedoboru

Jod to pierwiastek śladowy niezbędny dla życia człowieka, nie jest on syntetyzowany w naszym organizmie, dlatego musi być dostarczany z zewnątrz (z dietą, suplementów bądź z powietrza – jest absorbowany zwłaszcza nad oceanami – przez skórę i układ oddechowy). W Polsce jesteśmy szczególnie narażeni na jego niedobory, stąd obligatoryjny model jodowania soli kuchennej, który jednak spotyka się z sprzeciwem wielu kardiologów. Jod jest niezbędny do wytwarzania hormonów tarczycy (tyroksyny i trójjodotyroniny), które wpływają m.in. na rozwój i funkcjonowanie mózgu, układu nerwowego i kostnego. Hormony te biorą także udział w przemianach wielu składników, np. białek, tłuszczu, węglowodanów i witamin. Regulują procesy wzrostu i dojrzewania komórek oraz odpowiadają za utrzymanie prawidłowej temperatury ciała (termoregulację). Co więcej, jod jest jednym z najsilniejszych antyoksydantów i wykazuje działanie ochronne w procesach zapalnych oraz nowotworowych.

Z kolei niedobory jodu mogą prowadzić m.in. do zaburzeń pracy mózgu, objawiających się np. ograniczeniem zdolności uczenia się, trudnościami w zapamiętywaniu i utrzymaniu koncentracji. Natomiast znaczny niedobór jodu u kobiet w czasie ciąży może powodować nieodwracalny niedorozwój mózgu u płodu, ponadto może być także przyczyną zaburzeń rozrodczości i zwiększonej śmiertelności dzieci. Jak więc uniknąć niedoboru jodu? Kto jest szczególnie narażony na wystąpienie deficytów jodu? Gdzie znaleźć ten cenny pierwiastek? Na te i na wiele innych pytań dotyczących jodu odpowiemy w niniejszym artykule. Dowiesz się z niego jak objawiają się niedobory jodu oraz kiedy suplementacja tym pierwiastkiem może okazać się korzystna. Pamiętaj, że jeśli przyjmujesz leki na e-receptę o wdrożeniu suplementacji należy poinformować lekarza online podczas teleporady lekarskiej, pozwoli to uniknąć wystąpienia niepożądanych interakcji suplementu z stosowanymi lekami.

Fizjologiczna rola jodu

Jod jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Rola fizjologiczna tego pierwiastka związana jest z jego udziałem w biosyntezie (produkcji) hormonów tarczycowych: tyroksyny (T4) i jej aktywnej formy trijodotyroniny (T3). Od prawidłowego stężenia powyższych hormonów we krwi zależny jest m.in. prawidłowy rozwój i funkcjonowanie mózgu oraz układu nerwowego, przysadki mózgowej, nerek, mięśni oraz serca. Hormony tarczycowe odgrywają kluczową rolę w regulacji procesów metabolicznych, czynności układu krążenia, a także są elementem niezbędnym do prawidłowego rozwoju organizmu w życiu płodowym oraz dzieciństwie i okresie pokwitania. Co więcej regulują one syntezę białka i enzymów, procesy wzrostu i dojrzewania komórek ustroju (co ma szczególne znaczenie dla rozwoju szkieletu i ośrodkowego układu nerwowego u płodu i niemowląt), przemianę węglowodanową i mineralną w organizmie, lipolizę, a także metabolizm kwasów nukleinowych i witamin z grupy B. Biorą udział w procesach oddychania komórkowego i wytwarzania energii. Są także kluczowe do utrzymania prawidłowej temperatury ciała. Prawdopodobnie mają one także znaczenie w mechanizmie odpowiedzi immunologicznej. Dlatego też zarówno nadmierne, jak i niedostateczne wydzielanie tyroksyny i trijodotyroniny prowadzi do poważnych zaburzeń czynności fizjologicznych.

Dietetyczne źródła jodu

Z uwagi na podkreślaną przez lekarzy endokrynologów konieczność podaży jodu w celu prewencji zaburzeń funkcjonowania tarczycy (gruczołu tarczowego), a z drugiej strony – zaleceń lekarzy kardiologów odnoszących się do ograniczenia spożycia jodowanej soli kuchennej, ze względu na zwiększone ryzyko rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego, a zwłaszcza nadciśnienia tętniczego, należy zapotrzebowanie na jod uzupełniać z alternatywnych źródeł i tym samym nie traktować soli kuchennej jako wiodącego źródła tego minerału. Najbogatszym naturalnym źródłem jodu są produkty pochodzenia morskiego, do których zaliczamy: glony, skorupiaki, mięczaki, ryby. Znaczącą zawartością jodu odznaczają się przede wszystkim dorsze i halibuty, a nieco mniejszą – śledzie bałtyckie. Inne istotne produkty spożywcze bogate w jod to mleko i jego przetwory, jaja, a także sól jodowana, której jednak dzienna podaż nie powinna przekraczać 5 g.

W przewodzie pokarmowym wchłanialność jodu z spożytych pokarmów wynosi niemal 90%, natomiast wychwyt jodu przez tarczycę określany jest na około 25–30% spożytej ilości tego pierwiastka. Dostępność jodu mogą ograniczać takie substancje, jak: siarkocyjanki, glikozydy oraz rodanki, które zawierają grupy cyjanowe (są one obecne przede wszystkim w kapuście, kalafiorach i orzechach arachidowych), a także mąka sojowa oraz występujące w żywności i wodzie azotany, fluorki, magnez, wapń i żelazo. Szacuje się, że średnie spożycie jodu w Polsce wynosi 117 µg/dobę u kobiet oraz nieco więcej, gdyż 176 µg/dobę u mężczyzn. Warto pamiętać, że zapotrzebowanie na jod zwiększa się w czasie ciąży, co wynika z konieczności zabezpieczenia potrzeb rozwijającego się płodu oraz wyrównania zwiększonego wydalania jodu z moczem u kobiet w tym stanie fizjologicznym. Zwiększone zapotrzebowanie na jod obserwujemy także wśród kobiet karmiących piersią, wiąże się to z koniecznością uzupełnienia ilości jodu wydzielanego/traconego wraz mlekiem.

Konsekwencje niedoboru jodu

Niedobór jodu dotyczy znacznej części populacji w Europie. Szacuje się, że co najmniej 50% kobiet ciężarnych w Polsce cierpi na deficyty tego pierwiastka. Organizm zdrowego człowieka magazynuje około 15-20 mg jodu, z czego 70-80% tego pierwiastka znajduje się w tarczycy. Dlatego w przypadku niedoborów jodu to przede wszystkim jej funkcje zostają zaburzone. Niedostateczne spożycie jodu z dietą prowadzi więc do szeregu zaburzeń, określanych mianem zaburzeń z niedoboru jodu (Iodine Deficiency Disorders – IDD).

Już spożycie jodu poniżej 100 µg/dobę skutkuje wzrostem poziomu TSH, czyli hormonu odpowiedzialnego za wychwyt jodu z krwi oraz produkcję tyroksyny i trójjodotyroniny. Natomiast długotrwałe niedobory jodu prowadzą do niedoczynności tarczycy, powiększenia objętości gruczołu tarczowego i powstania wola. Patomechanizm powstawania wola obejmuje nadmierną stymulację wzrostu tarczycy przez TSH, jednak wskazuje się także na możliwość wpływu niedoboru jodu za pośrednictwem aktywacji czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego (VEGF). Symptomami zaawansowanej niedoczynności tarczycy jest m.in., spowolnienie umysłowe, senność, wzrost masy ciała (w konsekwencji nadwaga lub otyłość), zaparcia, obniżenie wydolności intelektualnej, spowolnienie rytmu serca, sucha i łuszcząca się skóra, zaburzenia miesiączkowania i płodności, obniżenie temperatury ciała i uczucie zimna.

U dzieci niedobór jodu może być przyczyną opóźnienia rozwoju fizycznego i psychicznego, a u rozwijającego się płodu i noworodków może dojść do nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. Szczególnie szkodliwy może być niedobór jodu w ciąży, któremu sprzyja zwiększone jego wydalanie z moczem u kobiety w tym stanie fizjologicznym oraz zwiększone zapotrzebowanie ze strony płodu. Do następstw niedoboru tego pierwiastka można zaliczyć wzrost częstości poronień, przedwczesnych porodów, powstawania wad wrodzonych oraz zwiększoną śmiertelność okołoporodową. Deficyty jodu mogą być również przyczyną zaburzeń rozrodczości u kobiet (poronienia, przedwczesne porody) i zwiększonej śmiertelności dzieci. Co więcej, uważa się, że niedobory jodu mogą obniżać odporność immunologiczną organizmu. Natomiast stan dzieci z obszarów niedoborowych, u których stwierdzono upośledzony rozwój psychofizyczny, poprawia się po wdrożeniu odpowiedniej suplementacji jodu. Manifestacja kliniczna niedoboru jodu zależna jest od stopnia niedoboru. Jeśli podejrzewasz u siebie bądź najbliższych niedobory tego pierwiastka, należy swoje obawy skonsultować na teleporadzie z lekarzem online, który zaleci odpowiednie postępowanie diagnostyczne, a jeśli zajdzie taka potrzeba wystawi e-receptę na niezbędne farmaceutyki i dobierze właściwy preparat będący źródłem jodu oraz dawkę suplementu.

Konsekwencje nadmiernego spożycia jodu

Nadmierne spożycie jodu może być wynikiem zażywania zbyt dużej dawki tego minerału z zawierających go suplementów diety i/lub leków, ale także może wystąpić na skutek spożywania zbyt dużej ilości produktów spożywczych pochodzenia morskiego (np. ryb, produktów z alg) i soli jodowanej. Większość z nas wykazuje dużą tolerancję na wysokie spożycie jodu wraz z żywnością, jednak niektórzy (np. osoby z autoimmunologicznymi chorobami tarczycy, chorobą Hashimoto, chorobą Gravesa-Basedowa), mogą doświadczyć niekorzystnych objawów przedawkowania jodu również przy poziomie jego spożycia uznanym za bezpieczny dla ogółu populacji. 

Wysokie spożycie jodu w dłuższym czasie może skutkować wzrostem częstości występowania autoimmunologicznego zapalenia tarczycy oraz dawać objawy podobne do tych, występujących przy niedoborach tego minerału, np.: wole tarczycowe, podwyższony poziom TSH (hormon tyreotropowy) i niedoczynność tarczycy. Nadmiar jodu u osób predysponowanych hamuje syntezę hormonów tarczycy, co w rezultacie może przyczyniać się do powiększenia gruczołu tarczowego. Ponadto długotrwała nadwyżka jodu może prowadzić do nadczynności tarczycy. Wśród jej symptomów najczęściej odnotowuje się: biegunki, nerwowość i rozdrażnienie, zwiększoną pobudliwość nerwową, spadek masy ciała, częste uczucie gorąca oraz zaburzenia miesiączkowania i płodności. Natomiast nadmiar jodu w czasie ciąży może skutkować wrodzoną niedoczynnością tarczycy u dziecka. Należy jednak zaznaczyć, że Polska jest krajem, w którym znacznie częściej obserwuje się problem niedoboru jodu, a nie jego nadmiar.

Z kolei przy jednorazowym spożyciu bardzo dużej dawki jodu (rzędu kilku gramów) może dojść do ostrego zatrucia jodem, najczęściej występuje wówczas uczucie pieczenia w ustach, gardle i żołądku, bóle brzucha, biegunka, nudności i wymioty, białkomocz i zaburzenia pracy serca. Takie zatrucia występują rzadko. Należy pamiętać, że zarówno niedobór jodu, jak i jego nadmiar mogą zwiększać ryzyko rozwoju raka tarczycy, dlatego zaleca się, aby ewentualną suplementację tego pierwiastka uzgodnić na teleporadzie z lekarzem online. Pozwoli to czerpać maksymalne korzyści z wdrożonej suplementacji, przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa i zminimalizowaniu ryzyka wystąpienia efektów niepożądanych.

Interakcje jodu z lekami i żywnością

Zawarte w niegotowanych warzywach kapustnych goitrogeny wiążą jod i ograniczają jego dostępność, dlatego zaleca się zachowanie odstępu pomiędzy spożyciem tej grupy produktów a przyjmowaniem jodu. Odradza się jednoczesne przyjmowanie preparatów będących źródłem jodu z przepisywanymi na e-receptę lekami stosowanymi w nadciśnieniu tętniczym lub w nadczynności tarczycy. Natomiast połączenie jodu z amiodoranem (lek przeciwarytmiczny) może zwiększać ryzyko wystąpienia skutków ubocznych tego leku u pacjentów z chorą tarczycą (np. nudności i wymioty, zaburzenia smaku i inne).

Literatura:

1. Berger MM, Shenkin A, Schweinlin A, Amrein K, Augsburger M, Biesalski HK, Bischoff SC, Casaer MP, Gundogan K, Lepp HL, de Man AME, Muscogiuri G, Pietka M, Pironi L, Rezzi S, Cuerda C. ESPEN micronutrient guideline. Clin Nutr. 2022 Jun;41(6):1357-1424. doi: 10.1016/j.clnu.2022.02.015. Epub 2022 Feb 26. PMID: 35365361.
2. Erdman J.W. Jr., MacDonald I.A., Zeisel S.H., Present knowledge in nutrition, John Wiley & Sons, 2012.
3. Wan S, Jin B, Ren B, Boah M, Shen H. Relationship between mild iodine deficiency in pregnant women and thyroid function: A meta-analysis. J Trace Elem Med Biol. 2023 Jul;78:127197. doi: 10.1016/j.jtemb.2023.127197. Epub 2023 May 6. PMID: 37209527.
4. Institute of Medicine (US), Dietary Reference Intakes for Vitamin A, Vitamin K, Arsenic, Boron, Chromium, Copper, Iodine, Iron, Manganese, Molybdenum, Nickel, Silicon, Vanadium, and Zinc, National Academy Press, Washington D.C., 2001.
5. Gietka-Czernel M. Profilaktyka niedoboru jodu. Post Nauk Med. 2015; 28(12): 839–845.
6. Gołkowski F. Zaburzenia z niedoboru jodu. Trendy w Endokrynologii. 2012; 2(2): 3–8.
7. Dudzik I. Mądry Polak po jodzie. Medical Tribune. https://podyplomie. pl/medical-tribune/25066,madry-polak-po-jodzie 2017 (3.10.2018).
8. WHO, UNICEF, ICCIDD, Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring of their eliminination: a guide for programme managers, 3rd ed., 2007, dostęp z dnia: 28.08.2015, http://www.who.int/nutrition/ publications/micronutrients/iodine_ deficiency/9789241595827/en/, http://lpi.oregonstate.edu/ mic/minerals/calcium#food-sources.
9. Teng W., Shan Z., Teng X. i wsp., Effect of iodine intake on thyroid diseases in China, New Engl. J. Med., 2006.