Wapń i jego niezastąpiona rola w organizmie

Powszechnie właściwa podaż wapnia i/lub suplementacja tego pierwiastka uznawana jest za podstawowy element profilaktyki i leczenia osteoporozy, jednak funkcje wapnia sięgają znacznie dalej. Wapń odgrywa bardzo ważną rolę w fizjologii człowieka. Warunkuje zarówno procesy mineralizacji tkanki kostnej, jak również determinuje właściwe funkcjonowanie naszych komórek. Stężenie wapnia pośrednio wpływa także na funkcje m.in. układu nerwowego oraz serca. Co więcej, pierwiastek ten stanowi przekaźnik w szlakach transdukcji sygnału w komórkach mięśniowych i kardiomiocytach, kationy wapnia są kofaktorem wielu enzymów oraz biorą udział w procesie krzepnięcia krwi. Ponadto badania dowodzą, że właściwa podaż wapnia w diecie koreluje z wolniejszą kalcyfikacją naczyń krwionośnych oraz przyczynia się do ograniczenia częstości występowania zawałów serca i udarów mózgu. Jednak czy, aby zapewnić właściwą podaż wapnia i w pełni czerpać z jego pozytywnych właściwości konieczna jest jego suplementacja? Czy może zapotrzebowanie na ten pierwiastek należy pokrywać jedynie za pomocą codziennej diety? Na te i na wiele innych pytań znajdziesz odpowiedzi w niniejszym artykule. Opowiemy w nim o niezastąpionej roli wapnia, jego dietetycznych źródłach i konsekwencjach niedoboru oraz skutkach nadmiernego spożycia, a także o możliwych interakcjach, jakie mogą zachodzić pomiędzy zażywanymi lekami a preparatami bogatymi w wapń. Pamiętaj, że o każdej wdrożonej suplementacji należy poinformować lekarza podczas teleporady, gdyż niektóre suplementy mogą osłabiać działanie wybranych leków przepisywanych na e-receptę i w efekcie prowadzić do obniżenia skuteczności farmakoterapii.

Fizjologiczna rola wapnia

Wapń jest podstawowym materiałem budulcowym kości i zębów, a całkowita jego zawartość w organizmie człowieka określana jest na około 1 kg, z czego 99% znajduje się w tkance kostnej (kości stanowią magazyn dla wapnia krążącego w płynach pozakomórkowych). Jednak rola wapnia nie ogranicza się tylko do układu szkieletowego, ponieważ wapń bierze udział także w przewodnictwie bodźców nerwowych, kurczliwości mięśni, aktywacji niektórych enzymów oraz regulacji hormonalnej, a także uczestniczy w procesie krzepnięcia krwi. Co więcej, wapń jest niezbędny do zachowania prawidłowej pracy serca i układu naczyniowego. Zmniejsza on przepuszczalność błon komórkowych i ma istotne znaczenie w obniżaniu ciśnienia krwi, dlatego o jego właściwą podaż powinny dbać nie tylko osoby walczące z osteoporozą, ale także pacjenci ze zdiagnozowanym nadciśnieniem tętniczym oraz osoby z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku chorób sercowo-naczyniowych (choroby te mają tendencję do występowania rodzinnego). Właściwa podaż wapnia w diecie koreluje z wolniejszą kalcyfikacją naczyń krwionośnych oraz przyczynia się do ograniczenia częstości występowania zawałów serca i udarów mózgu. Dodatkowo uważa się, że obecność w diecie odpowiedniej zalecanej dziennej dawki wapnia jest niezbędna w zapobieganiu wystąpienia i leczeniu schorzeń takich jak: choroba otyłościowa, cukrzyca typu 2 oraz niektóre nowotwory (np. sutka, prostaty i jelita grubego).

Dietetyczne źródła wapnia

Większość z nas wie, że źródłem dobrze przyswajalnego wapnia jest mleko i produkty nabiałowe, jednak jego wartościowe źródło stanowią również konserwy rybne spożywane wraz z ościami oraz mak. Niektóre produkty pochodzenia roślinnego również cechuje wysoka zawartość tego pierwiastka, należą do nich np. jarmuż, szpinak, liście pietruszki, suche nasiona fasoli, jednak z wielu z powyżej wymienionych roślin wapń jest słabo przyswajalny, a wynika to z wysokiej zawartości kwasu szczawiowego czy kwasu fitynowego w tych produktach. Wykorzystanie wapnia z posiłków utrudnia również obecność nierozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego, tłuszczu oraz zbyt duża zawartość fosforu. Z kolei do czynników zwiększających wchłanianie wapnia należą niektóre aminokwasy, laktoza, witamina D i fosfopeptydy z mleka. Istotne ilości wapnia mogą pochodzić także z wody pitnej, zwłaszcza wysokozmineralizowanej, a także z suplementów diety. W Polsce średnie spożycie wapnia z dietą jest zbyt niskie i szacuje się, że średnio wynosi ono 598 mg/dobę.

Warto pamiętać, że wapń zawarty w spożywanych produktach żywnościowych powinien stanowić możliwie jak największy odsetek całkowitej dobowej podaży tego składnika, a ewentualna farmakologiczna suplementacja powinna mieć na celu jedynie uzupełnienie brakującej ilość wapnia zawartej w naszej diecie. Zatem dominującym źródłem wapnia w diecie powinny pozostać produkty spożywcze obfitujące w ten składnik. Dążąc do prawidłowej podaży wapnia z produktów spożywczych warto, zamiast nieprzetworzonego mleka, wybierać produkty fermentowane takie jak sery, jogurty naturalne, maślankę lub kefir, które zawierają średnio 1 mg elementarnego wapnia w 1 g produktu, gdyż częste spożywanie dużej ilości pełnego, nieprzetworzonego mleka może indukować przewlekły stan zapalny i przyspieszać procesy starzenia się tkanek oraz neurodegenerację. Do takiego efektu prowadzi zawarta w mleku laktoza, rozkładana w przewodzie pokarmowym do d-glukozy oraz d-galaktozy, czyli cukrów stymulujących procesy zapalne.

Poniższa infografika przedstawia zapotrzebowanie na wapń zgodne z polskimi normami RDA dla wszystkich grup wiekowych i dla osób zdrowych.

Konsekwencje niedoboru wapnia

Niedostateczna podaż wapnia wraz z dietą niesie za sobą ryzyko wystąpienia niedoborów tego pierwiastka. Poza błędami żywieniowymi problem niedoboru wapnia w większym stopniu może dotyczyć kobiet w okresie menopauzy, osób z niedoborami witaminy D, pacjentów zażywających przepisywane na e-receptę farmaceutyki zmniejszające kwasowość żołądka (leki stosowane w leczeniu bądź łagodzeniu objawów zgagi czy choroby wrzodowej), a także osób zmagających się z zaburzeniami wchłaniania, alergią na białka mleka lub osób unikających spożycia mleka i jego przetworów (np. weganie).

Wapń może być magazynowany w naszym organizmie, toteż konsekwencje jego niedoboru nie manifestują się od razu. Co więcej, przy niewystarczającej podaży wapnia w diecie zwiększa się jego wchłanialność z dostarczanej żywności. Jednak wynikiem utrzymujących się deficytów tego pierwiastka u dzieci jest krzywica, natomiast u ludzi dorosłych osteomalacja i zwiększone ryzyko osteoporozy, dotyczy to przede wszystkim kobiet w okresie menopauzy (zwykle >50 r.ż.). Utrzymujące się deficyty wapnia powodują także zwiększenie pobudliwości organizmu, uszkodzenie nerek, zaburzenia neurologiczne, wzrost ciśnienia tętniczego krwi oraz tężyczkę (zespół objawów chorobowych objawiający się zwiększoną pobudliwością nerwowo-mięśniową w postaci niekontrolowanych, często bolesnych skurczy lub drżenia mięśni oraz nieprzyjemnego mrowienia określanego również mianem parestezji). Jeśli podejrzewasz u siebie niedobory wapnia lub zaliczasz się do wymienionych powyżej grup ryzyka warto kwestię suplementacji lub interwencji żywieniowej omówić z doświadczonym dietetykiem klinicznym bądź podczas teleporady z lekarzem online.

Konsekwencje nadmiernego spożycia wapnia

Trudno doprowadzić do nadmiernego spożycia wapnia ze źródeł dietetycznych. Tak więc, stosując normalne żywienie nie jesteśmy w stanie doprowadzić do wystąpienia hiperkalcemii (zbyt wysokiego stężenia wapnia we krwi). Może ona jednak wystąpić w wyniku przedawkowania witaminy D u małych pacjentów, a także na skutek stosowania przez osoby dorosłe preparatów farmaceutycznych zawierających istotne ilości wapnia (>3-4 g/dobę). Przewlekłe nadmierne spożycie wapnia może prowadzić do wystąpienia wielu niepożądanych efektów, mowa tutaj o chorobach nerek (kamica, niewydolność, zespół mleczno-alkaliczny), zwapnieniu naczyń, uszkodzeniu struktury narządów czy też zaburzeniu funkcjonowania różnych układów w organizmie oraz zwiększonym ryzyku rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i zwiększonym prawdopodobieństwie raka prostaty. Co więcej, nadmierna podaż wapnia z suplementów diety może przyczynić się do zaburzenia wchłaniania innych niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu składników mineralnych, np. magnezu, żelaza i cynku. Jeśli więc zażywasz preparaty będące źródłem wapnia zadbaj o jego odpowiednią dzienną dawkę, najlepiej ustaloną wraz z lekarzem online podczas teleporady. Dzienny tolerowany górny poziom spożycia (UL) wapnia określa się na 2000 mg dla osób dorosłych >50 r.ż., szacując swoje dzienne spożycie wapnia należy brać pod uwagę jego całkowitą podaż, zarówno ze źródeł dietetycznych, jak i stosowanej suplementacji. Szczególną ostrożność przy suplementacji wapniem powinny zachować pacjenci z zaburzoną czynnością nerek, tendencją do powstawania kamieni moczowych, z nadczynnością tarczycy bądź przytarczyc lub zmagający się z dziedziczną hiperkalcemią.

Interakcje wapnia z lekami i żywnością

Preparaty będące źródłem wapnia mogą ograniczać wchłanianie, a tym samym skuteczność działania przepisywanych na e-receptę leków stosowanych w terapii AIDS, zakażeniach bakteryjnych (np. lewofloksacyna, doksycyklina, cyprofloksacyna, norfloksacyna) oraz lewotyroksyny, która jest wskazana w leczeniu zastępczym w niedoczynności tarczycy, w leczeniu wola obojętnego, jak również w leczeniu supresyjnym raka tarczycy. Z uwagi na powyższe, należy zachować odpowiedni odstęp czasu pomiędzy zażywaniem wyżej wymienionych farmaceutyków a suplementacją wapnia. Zaleca się, aby odstęp ten wynosił ok. 2-4 godziny. Tiazydy (diuretyki tiazydowe), nasilając zwrotne wchłanianie wapnia, mogą prowadzić do hiperkalcemii. Natomiast leki stabilizujące nastrój zawierające sole litu, kortykosteroidy bądź preparaty cynku, żelaza lub magnezu mogą zmniejszać wchłanianie wapnia i przyczyniać się do zmniejszenia jego stężenia w organizmie oraz do wystąpienia objawów wynikających z niedoboru tego pierwiastka. Pamiętaj, że każdą planowaną suplementację warto omówić na teleporadzie z lekarzem online, pozwoli to uniknąć wystąpienia niekorzystnych interakcji będących skutkiem łącznego przyjmowania kilku preparatów. 

Literatura:

1. Szeleszczuk Ł., Kuras M., Znaczenie wapnia w metabolizmie człowieka i czynniki wpływające na jego biodostępność w diecie, Biul. Wydz. Farm. WUM, 2014.
2. Institute of Medicine (US), Dietary reference intakes for calcium and vitamin D, National Academy Press, Washington D.C., 2011.
3. Reid IR, Birstow SM, Bolland MJ. Calcium and cardiovascular disease. Endocrinol Metab (Seoul). 2017; 32(3): 339–349, doi: 10.3803/EnM.2017.32.3.339, indexed in Pubmed: 28956363.
4. Shkembi B, Huppertz T. Wchłanianie wapnia z produktów spożywczych: wpływ matrycy żywności. Składniki odżywcze. 30 grudnia 2021 r.;14(1):180. doi: 10.3390/nu14010180. PMID: 35011055; PMCID: PMC8746734.
5. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, Wyd. 2, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa, 2017.
6. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA), Scientific opinion on Dietary Reference Values for calcium, EFSA Journal, 2015.
7. Erdman J.W. Jr., MacDonald I.A., Zeisel S.H., Present knowledge in nutrition, John Wiley & Sons, 2012.
8. Fang A, Li K. Calcium deficiency: where does the diagnostic criterion come from and by what is bone health influenced? Chin Med J (Engl). 2014;127(24):4161-3. PMID: 25533815.
9. Cline J. Calcium and vitamin d metabolism, deficiency, and excess. Top Companion Anim Med. 2012 Nov;27(4):159-64. doi: 10.1053/j.tcam.2012.09.004. PMID: 23415383.
10. Reid IR, Gamble GD, Bolland MJ. Circulating calcium concentrations, vascular disease and mortality: a systematic review. Journal of Internal Medicine. 2016; 279(6): 524–540, doi: 10.1111/joim.12464.