Witamina D – funkcje, skutki niedoboru i nadmiaru oraz inne niezbędne informacje

Dostępne badania naukowe dowodzą, że niedobór witaminy D to problem powszechny, który dotyczy ogółu populacji niezależnie od miejsca zamieszkania i poziomu nasłonecznienia, płci, wieku czy rasy. Co więcej, istnieją grupy ryzyka szczególnie narażone na niedobór witaminy D. Są to przede wszystkim osoby z alergiami (np. astma oskrzelowa), chorobami cywilizacyjnymi (np. otyłość, zespół metaboliczny, cukrzyca typu 2), chorobami układu sercowo-naczyniowego (np. nadciśnienie tętnicze), chorobami autoimmunologicznymi (np. cukrzyca typu 1) czy też chorobami wątroby i/lub nerek. Ponadto pacjenci zagrożeni niedoborem to także osoby z zaburzeniami trawienia i wchłaniania oraz osoby przewlekle leczone niektórymi lekami. Jest to niezwykle istotny problem z uwagi na fakt, że witamina D pełni w organizmie wiele ważnych funkcji. Warto pamiętać, że jest to witamina rozpuszczalna w tłuszczach i pod wieloma względami różni się ona od witamin rozpuszczalnych w wodzie, a różnice te dotyczą przede wszystkim sposobu jej absorbowania przez organizm, transportowania oraz miejsca, w którym jest magazynowana. Wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach wymaga obecności w jelitach mieszanych micelli utworzonych z soli żółciowych i fosfolipidów. W takich właśnie micellach witaminy te rozpuszczają się, zostają przetransportowane do powierzchni brzeżka szczoteczkowego, a w dalszej kolejności wnikają do enterocytów w drodze dyfuzji. Są one niezbędne do przebiegu wielu procesów biochemicznych, a każda z nich ma sobie swoistą charakterystykę oraz odmienną rolę do odegrania. W organizmie człowieka większość witamin nie może być syntetyzowana, dlatego też muszą być dostarczone z zewnątrz, najczęściej wraz z spożywanym pokarmem, w formie suplementu diety bądź w przypadku witaminy D z ekspozycji słonecznej. Klasyczne niedobory witaminy D mogą klinicznie objawiać się np. osteomalacją, krzywicą u dzieci, zaburzeniami funkcjonowania układu nerwowego czy obniżeniem odporności.

Aby właściwie korzystać z suplementów diety musimy być świadomi wpływu większości suplementowanych preparatów na nasz organizm, a także znać pojęcia takie jak RDA, AI czy UL oraz hipo- i hiperwitaminoza. Dlatego też przed rozpoczęciem suplementacji warto skonsultować się z lekarzem online, dietetykiem bądź farmaceutą, zwłaszcza jeśli jesteś w ciąży, karmisz piersią czy też przyjmujesz wiele różnych suplementów bądź leków zarówno tych dostępnych na receptę, jak i ogólnodostępnych farmaceutyków. Specjalista pomoże Ci w ustaleniu właściwej dla Ciebie dawki oraz rozważy zasadność jego stosowania. Ponadto, korzystając z teleporady lekarskiej warto poinformować lekarza online o stosowanej suplementacji, gdyż podawanie suplementów wraz z przepisywanymi na e-receptę lekarstwami może wpływać na działanie leku, co w konsekwencji może mieć negatywne skutki zdrowotne. W niniejszym artykule opowiemy o tym, jaką rolę pełni witamina D, jakie są jej dietetyczne źródła, jak bezpiecznie się opalać, dlaczego witamina D jest tak ważna dla naszego zdrowia, a także o skutkach jej niedoboru bądź nadmiaru. Dowiesz się również jakie formy tej witaminy są najlepiej wchłaniane oraz jakie ich dawki są bezpieczne i obecnie zalecane przez specjalistów.

RDA, EAR, AI, UL, czyli pojęcia, które musisz znać

RDA – zalecane spożycie (ang. Recommended Dietary Allowances), jest to taka ilość danej witaminy, składnika mineralnego itp., którą należy dostarczać organizmowi, jeśli chcemy pokryć jego zapotrzebowanie na dany składnik, ta sama ilość pokrywa zapotrzebowanie ok. 97,5% zdrowych, prawidłowo odżywionych osób wchodzących w skład grup. RDA stosowany jest w normach IOM/HMD i normach dla populacji Polski.

EAR – średnie zapotrzebowanie na daną substancję dla grupy (ang. Estimated Average Requirement). Jest to norma, która pokrywa zapotrzebowanie 50% zdrowych i prawidłowo odżywionych osób. Stosowana jest w normach IOM/HMD i normach dla populacji Polski.

AI – wystarczające spożycie (ang. Adequate Intake). Jest to norma podawana wówczas, gdy nie da się ustalić poziomu RDA i jest to taka ilość danego składnika (witaminy, minerału itp.), która jest wystarczająca, aby pokryć dzienne zapotrzebowanie prawie wszystkich zdrowych i prawidłowo odżywionych osób. Jest ona określana na podstawie badań i obserwacji. Jest to norma stosowana w normach EFSA, IOM/HMD i normach dla populacji Polski.

UL – górny tolerowany poziom spożycia (ang. Tolerable Upper Intake Level). Stosowany w normach EFSA, IOM/HMD i normach dla populacji Polski, nazywany także Górnym Bezpiecznym Poziomem Spożycia (ang. Upper Safe Level). Jest to maksymalny poziom spożycia, który nie powoduje szkodliwych efektów u osób zdrowych, co zostało stwierdzone w badaniach pod kontrolą lekarską.

Hiper i hipowitaminoza – co to właściwie oznacza?

Hiperwitaminoza, to zespół objawów chorobowych wywołany nadmiarem witamin w organizmie, dotyczy on przede wszystkim witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (witaminy A, witaminy D, witaminy E i witaminy K), gdyż te mają zdolność magazynowania się w organizmie. 

Hipowitaminoza, to zespół objawów wywołanych zbyt małą ilością jednej lub kilku witamin w organizmie. Występuje na skutek niewystarczającej podaży danej witaminy z pożywieniem (hipowitaminoza pierwotna) bądź w efekcie upośledzenia wchłaniania witamin z przyjmowanego pokarmu, działania leków (głównie tych na receptę stosowanych w farmakoterapii różnych schorzeń) albo zwiększonego zapotrzebowania występującego w przebiegu niektórych chorób lub w czasie ciąży czy karmienia piersią (hipowitaminoza wtórna). Z kolei awitaminoza jest schorzeniem polegającym na całkowitym braku lub znaczącym niedoborze danej witaminy lub ich zestawu w organizmie. Awitaminoza w przypadku witaminy A prowadzi do kurzej ślepoty, rozmiękania rogówki i zespołu suchego oka, w przypadku witaminy D awitaminoza prowadzi do krzywicy, wypadania zębów i osłabienia mięśni, w przypadku witaminy E prowadzi do zaburzenia wzrostu, przebarwień skórnych, ogólnego zmęczenia oraz zaburzenia płodności, natomiast brak witaminy K prowadzi do słabej krzepliwości krwi i zaburzenia pracy jelit.

Witamina D – charakterystyka i zapotrzebowanie

Wiele osób w naszej strefie klimatycznej zmaga się z niedoborami witaminy D, nie tylko w okresie jesienno-zimowym. Warto jednak, gdy jest to możliwe korzystać z kąpieli słonecznych, gdyż skórna produkcja witaminy D może być odpowiedzialna za aż 80-100% podaży tej witaminy. Zapotrzebowanie na witaminę D jest zależne od wielu czynników, m.in. zależy od karnacji naszej skóry, wieku, masy ciała, czasu spędzonego na słońcu, stanu zdrowia i zażywanych leków. Wytyczne zalecają, aby dzienna dawka profilaktyczna witaminy D wynosiła:

• 400 j.m. (10 µg) dla noworodków urodzonych w terminie i niemowląt do 6 miesiąca życia, niezależnie od sposobu karmienia dziecka;
• 400-600 j.m. (10-15 µg) dla niemowląt od 6 do 12 miesiąca życia, w zależności od zawartości witaminy D w codziennej diecie;
• 600-1000 j.m. (15-25 µg) dla dzieci w wieku 1-10 lat, zalecana jest całoroczna suplementacja po konsultacji z lekarzem online;
• 800-2000 j.m. (20-50 µg) dla młodzieży w wieku 11-18 lat oraz osób dorosłych i seniorów do 75 roku życia;
• 2000 j.m. (50 µg) dla kobiet w ciąży i karmiących piersią;
• 2000-4000 j.m. (50-100 µg) dla seniorów powyżej 75 r.ż.

Ponadto w przypadku osób zmagających się z chorobą otyłościową zalecana jest podwójna dawka witaminy D w stosunku do dawek wskazanych powyżej dla poszczególnych grup wiekowych. Osoby spędzające dni słoneczne w domu powinny rozważyć całoroczną suplementację omawianą witaminą, nie tylko od września do kwietnia. Dodatkowo, jeżeli zażywasz preparaty multiwitaminowe, oleje rybne czy suplementy wapnia z wit. D, uzupełniająca dawka może różnić się od wyjściowej dawki zalecanej. W takim przypadku na teleporadzie lekarskiej należy poinformować lekarza online o przyjmowanych preparatach, celem uniknięcia przedawkowania.

Należy także pamiętać, że wit. D jest bezpieczna w zalecanych ilościach dla osób zdrowych, natomiast szczególnie ostrożnie do jej suplementacji powinni podchodzić pacjenci chorzy na miażdżycę, nadczynność przytarczyc, histoplazmozę, hiperkalcemię, sarkoidozę, niewydolność nerek bądź gruźlicę. U osób zmagających się z wymienionymi powyżej schorzeniami niezbędna będzie konsultacja zażywanej dawki witaminy D z lekarzem online.

Rola witaminy D

Najważniejsze z dotychczas poznanych funkcji jakie spełnia witamina D w organizmie człowieka to m.in.:

• wpływ na stężenie wapnia – witamina D odgrywa istotną rolę w gospodarce wapniowo-fosforanowej, a tym samym w metabolizmie kości (nerkowa produkcja kalcytriolu odpowiada za homeostazę wapnia i jest regulowana przez parathormon PTH, z kolei obniżone stężenie wapnia we krwi zwiększa wydzielanie PTH i nasila syntezę 1,25(OH)2 D, celem maksymalnego wchłaniania tego pierwiastka w przewodzie pokarmowym);
• suplementacja wit. D może być korzystna w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, infekcji, cukrzycy typu 2, może także zmniejszać ryzyko złamań osteoporotycznych;
• przypuszcza się, że niedobory witaminy D są czynnikiem rozwoju depresji, choroby Alzheimera oraz niektórych chorób autoimmunologicznych. Należy jednak pamiętać, że wdrożenie suplementacji tą witaminą nie jest równoznaczne z zaprzestaniem stosowania zaleconej przez lekarza online farmakoterapii przepisywanymi na e-receptę lekami przeciwdepresyjnymi;
• stosowanie witaminy D w odpowiednich dawkach może przyczynić się do złagodzenia zmian trądzikowych;
• Obniżone stężenie witaminy D obserwuje się również u osób zmagających się z chorobą otyłościową;
• odkrycie receptorów witaminy D – VDR (Vitamin D Receptor) w pozaszkieletowych narządach człowieka, m.in. w sercu, mózgu, płucach, nerkach, jelitach, rzuca nowe światło na rolę jaką odgrywa witamina D w organizmie. Uważa się, że reguluje ona aktywność ok. 3–5% genomu i może mieć wpływ np. na procesy proliferacji i różnicowania komórek układu immunologicznego, aktywność układu renina-angiotensyna-aldosteron, jak również na wydzielanie insuliny.

Dietetyczne źródła witaminy D

Szacuje się, że produkty spożywcze mogą zapewnić nam ok. 20% potrzebnej dziennej dawki witaminy D. W sposób naturalny witamina D występuje w żywności w niewielkiej ilości produktów, jednak dobrym jej źródłem są tłuste ryby morskie (węgorz, łosoś, śledź, sardynki) i żółtka jaj, niewielkie ilości tej witaminy zawierać będzie też mleko i przetwory mleczne. Ponadto w Polsce od wielu lat istnieje obowiązek wzbogacania w witaminę D tłuszczów do smarowania pieczywa (nie dotyczy masła), dzięki czemu stanowią one jej dodatkowe źródło w diecie. Spożycie witaminy D w naszej populacji jest od lat niewystarczające i dalekie od realizacji potrzeb według zalecanych norm. Wśród dorosłych spożycie witaminy D ocenia się na 1,4–5,1 µg dziennie, natomiast wśród dzieci 0,6–3,5 µg.

Jak bezpiecznie się opalać, aby uzupełnić dzienne zapotrzebowanie na witaminę D?

W słoneczny dzień między godziną 10.00 a 15.00 zaplanuj spacer, przejażdżkę rowerową bądź inną ulubioną aktywność fizyczną. Wybierz odpowiednie ubranie, które będzie odkrywało ręce oraz łydki, zadbaj również o nakrycie głowy i okulary przeciwsłoneczne. Spędź w pełnym słońcu od 15 do 20 minut, a następnie posmaruj się filtrem ochronnym o poziomie ochrony przynajmniej SPF 30. Nie należy zapominać, iż nadmiar słońca nie będzie sprzyjał produkcji witaminy D, a także będzie szkodliwy dla zdrowia naszej skóry. Jeśli natomiast regularnie spędzasz znaczną ilość czasu na powietrzu w słoneczne dni, taki słoneczny rytuał nie jest dla Ciebie konieczny, pamiętaj jednak o prawidłowym zabezpieczaniu oczu, głowy oraz skóry, by uniknąć przykrych konsekwencji, takich jak poparzenia skóry czy udar słoneczny, będących wynikiem ,,przedawkowania” promieni słonecznych.

Skutki niedoboru

Niedobór witaminy D może manifestować się poprzez ujemny bilans wapniowy i zaburzenia mineralizacji kości, czego konsekwencją jest najczęściej krzywica u dzieci, a u osób dorosłych osteomalacja i osteoporoza. W odniesieniu do ryzyka złamań kości u osób powyżej 50 r.ż. badania naukowe nie przesądzają o korzyściach, będących wynikiem suplementacji diety omawianą witaminą, mimo to zdaniem niektórych ekspertów na aktualnym etapie wiedzy należy spełniać zalecenia dotyczące jej suplementacji u ludzi starszych. Ponadto obserwacje sugerują, że niedobór witaminy D może zwiększać ryzyko wystąpienia otyłości, a hipoteza ta ma swoje podstawy w niższym stężeniu witaminy D we krwi osób otyłych, w porównaniu do osób z prawidłową masą ciała, co wynika z tzw. uwięzienia tej witaminy w tkance tłuszczowej i ograniczenia ilości jaka trafia do krwiobiegu. Inną konsekwencją niedoborów tej witaminy jest podwyższone ryzyko przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej dziecka czy też stanu przedrzucawkowego w ciężarnej kobiety. Co więcej, niskie stężenie witaminy D może mieć również związek z rozwojem innych chorób, w tym sercowo-naczyniowych, autoimmunologicznych, neurodegeneracyjnych oraz nowotworów.

Skutki nadmiaru

Nie jest możliwe przedawkowanie witaminy D wytwarzanej naturalnie przy udziale słońca, ponieważ nadmiar syntetyzowanej witaminy jest rozkładany do nieaktywnych metabolitów. Jednak podawanie nadmiernych dawek witaminy D w formie leku bądź suplementu diety ma niekorzystny wpływ na zdrowie i może wywołać dolegliwości takie jak osłabienie czy nudności i wymioty. W świetle aktualnych danych zbyt wysokie stężenie witaminy D wynosi > 50–100 ng/ml, a już stężenie przekraczające 100 ng/ml uważa się za toksyczne. Konsekwencją toksycznego stężenia witaminy D we krwi jest hiperkalciuria i hiperkalcemia. Najczęściej zgłaszane objawy wczesne hiperkalcemii to m.in. problemy z koncentracją, ogólne osłabienie, zwiększone pragnienie i wydalanie moczu, może wystąpić także osłabienie mięśni, ból brzucha, brak apetytu, senność, a nawet zwapnienie tkanek miękkich (np. w naczyniach wieńcowych). Ryzyko zbyt dużego stężenia występuje przede wszystkim u pacjentów z mutacją genów odpowiedzialnych za metabolizm witaminy D. Pamiętaj, że podczas suplementacji witaminą D należy wziąć pod uwagę jej całkowitą podaż, zarówno z źródeł dietetycznych, jak i uzupełniających.

Interakcje z lekami i żywnością

Suplementacja witaminy D może osłabiać działanie leków stosowanych w schorzeniach układu sercowo-naczyniowego, np. diltiazem, czy werapamil, osłabia także działanie statyn (atorwastatyna). Z kolei łączenie suplementacji witaminą D z farmaceutykami zawierającymi glin, preparatami na łuszczycę (kalcypotrien), digoksyną (lek stosowany głównie do leczenia niewydolności serca i migotania przedsionków z szybką akcją komór) bądź lekami moczopędnymi (indapamid, hydrochlorotiazyd, chlortalidon – stosowane głównie w nadciśnieniu tętniczym) zwiększa ryzyko wystąpienia skutków ubocznych tych leków. Powyższe lekarstwa to przede wszystkim leki przepisywane przez lekarza na receptę, należy pamiętać, aby o ewentualnej suplementacji witaminą D poinformować lekarza online. Co więcej, omawianej witaminy nie powinno się zażywać w towarzystwie wysokobłonnikowych produktów (np. otręby pszenne i owsiane, siemię lniane, babka płesznik) czy wraz ze środkami zmiękczającymi stolec (np. parakina ciekła) z uwagi na zaburzenia wchłaniania tej witaminy.

Diagnostyka, czyli jak sprawdzić poziom witaminy A w organizmie

Test mający za zadanie określenie statusu witaminy D zaleca się przede wszystkim seniorom, pacjentom z osteoporozą, kobietom w ciąży, karmiącym piersią oraz tym z pań, które planują zajście w ciąże, a także osobom otyłym, z zaburzoną odpornością, z nadczynnością lub niedoczynnością tarczycy bądź przytarczyc. Ponadto stężenie kalcydiolu regularnie powinni monitorować pacjenci zmagający się z chorobami nowotworowymi, chorobami nerek, chorobami wątroby, chorobami autoimmunologicznymi, chorobami układu krążenia czy zaburzeniami układu nerwowego. Badanie to polega na zbadaniu stężenia metabolitu witaminy D we krwi, czyli kalcydiolu-25-hydroksywit. D [25(OH)D], gdzie stężenie:

• 0-10 ng/ml oznacza ciężki niedobór;
• 10-20 ng/ml klasyfikujemy jako niedobór;
• 20-30 ng/ml to poziom suboptymalny;
• 30-50 ng/ml określa optymalny poziom;
• natomiast wartość 50-100 ng/ml oznacza poziom wysoki, a wartości powyżej 100 ng/ml klasyfikuje się jako toksyczne.

Nieprawidłowe wyniki należy skonsultować na teleporadzie z lekarzem online, który dobierze odpowiednią dla Ciebie dawkę witaminy D, a jeśli uzna to za właściwe zleci dodatkowe badania.

Literatura:

1. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, pod redakcją Mirosława Jarosza, Ewy Rychlik, Katarzyny Stoś, Jadwigi Charzewskiej, 2020.
2. Wranicz J., Szostak-Węgierek D., Health outcomes of vitamin D. Part I. Characteristics and classic role, Rocz. Panstw. Zakl. Hig., 2014.
3. EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens (NDA), Dietary reference values for sodium, EFSA Journal, 2019.
4. Fizjologia człowieka. Stanisław Konturek, 2019, wyd. 3.
5. Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. i wsp.: Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018 r., Postępy Neonatologii, 2018.
6. Normy żywienia dla populacji Polski, [red.] M. Jarosz, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2017.
7. Scientific Committee on Food, Scientific Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies, Tolerable Upper Intake Levels for Vitamins and Minerals, EFSA, 2006.
8. Rafiq S., Jeppesen P.B., Body Mass Index, vitamin D, and type 2 diabetes: A systematic review and meta-analysis, Nutrients, 2018.