Profilaktyka malarii

Malaria jest chorobą występującą na terenie tropikalnej i subtropikalnej Azji, Afryki, Ameryki Południowej i Środkowej oraz na wyspach południowo-zachodniego Oceanu Spokojnego. W krajach europejskich nie występuje rodzima malaria, jednak w Polsce co roku notuje się od kilku do kilkadziesięciu przypadków importowanych zachorowań. Najbardziej charakterystycznym objawem malarii jest gorączka, a następnie inne symptomy grypopodobne jak ból mięśni i stawów, złe samopoczucie, zmęczenie. Choroba rozwija się stopniowo. Osobom narażonym na zachorowanie zaleca się profilaktykę przeciwmalaryczną, która polega na przyjęciu specjalnych preparatów oraz stosowaniu metod mających na celu zminimalizowanie ryzyka ugryzienia przez komary.

Czym jest malaria?

Malaria jest groźną chorobą zakaźną przenoszoną przez komary. Wywołuje ją pięć rodzajów pasożyta, zarodźca malarii – Plasmodium vivax, Plasmodium falciparum, P. malariae, P. ovale oraz P. knowlesi. Choroba ta nazywana jest również zimnicą i stanowi głównie problem krajów rozwijających się – rocznie notuje się ponad 220 milionów zachorowań, wśród ofiar śmiertelnych najliczniejszą grupę stanowią dzieci z terenu Afryki Subsaharyjskiej. Za większość przypadków śmiertelnych odpowiedzialny jest jeden z gatunków pasożyta – zarodziec sierpowaty (Plasmodium falciparum). Na ciężki przebieg choroby narażone są głównie dzieci, kobiety w ciąży, a także osoby z innych stref klimatycznych, które nie wykształciły częściowej odporności na malarię. Niestosowanie profilaktyki malarii, zbyt późna diagnoza i w efekcie podjęte nie w porę leczenie to główne przyczyny zgonów osób przywożących chorobę z podróży.

Jak rozwija się malaria?

Do zarażenia dochodzi na skutek ukłucia przez samicę komara widliszka. Do krwioobiegu dostają się zarodźce w tzw. stadium sporozoitu, z których część dociera do wątroby. Tam dojrzewają, osiągając stadium schizontów (zajmuje to około 1-2 tygodni). Dojrzałe schizonty pękają, uwalniając do krwi tzw. merozoity, które dostają się do krwinek czerwonych, gdzie przechodzą kolejne stadium rozwoju. Ponowne uwalnianie merozoitów odpowiada za pojawianie się objawów choroby w tzw. rzutach. Okres wylęgania malarii jest różny i zależy od gatunku pierwotniaka. Zwykle wynosi od 12 do 35 dni, jednak w przypadku falciparum objawy mogą pojawić się już po tygodniu.

Objawy malarii

Okres wylegania malarii może więc wynosić około 7 dni od momentu ukłucia przez komara. Jest to czas, gdy zakażony nie obserwuje żadnych zmian ani niepokojących objawów chorobowych. Pierwsze symptomy malarii to przede wszystkim wysoka gorączka, dreszcze oraz poty. Kolejne dolegliwości do złudzenia przypominają naszą rodzimą grypę – pojawiają się bóle mięśni i głowy, pogorszone samopoczucie, osłabienie, zmęczenie. Gorączka często ma charakter napadowy, epizody powtarzają się co 2-3 dni. Temperatura wzrasta, a następnie spada. Często dołączają dodatkowe objawy:

• nudności i wymioty;
• biegunka;
• suchy kaszel;
• duszności;
• uczucie splątania;
• żółtaczka.

Niestety niecharakterystyczne symptomy sprawiają, że chory może w ogóle nie brać pod uwagę malarii, ignorując je i nie podejmując właściwego leczenia. Takie postępowanie prowadzi do poważnych komplikacji – uszkodzenia narządów wewnętrznych, zaburzeń metabolicznych. Nieleczona choroba może spowodować śpiączkę (zajęcie ośrodkowego układu nerwowego przez pasożyty) i niewydolność nerek. Właśnie dlatego tak istotna jest profilaktyka malarii, a jeśli problem już się pojawi, wówczas najistotniejsze jest jego wczesne zdiagnozowanie.

Rozpoznanie malarii

Jak najwcześniejsze rozpoznanie malarii decyduje o powodzeniu podjętego leczenia. Aby uzyskać potwierdzenie zakażenia, konieczne jest wykrycie postaci rozwojowych pasożyta w tzw. cienkim rozmazie oraz grubej kropli obwodowej. Nie wykonuje się badań serologicznych, z uwagi na to, że przeciwciała pojawiają się znacznie później w trakcie choroby. Może być ono przeprowadzone nieco później, w celu potwierdzenia kontaktu z patogenem – stosowany jest test immunofluorescencji oraz test immunoenzymatyczny (ELISA) i radioimmunologiczny (RIA). Niestety żaden z nich nie pozwala określić, w jakim stadium jest choroba. Dużą rolę w diagnostyce odgrywają metody molekularne, dzięki którym możliwe jest określanie gatunku pierwotniaka. Pozwalają także stwierdzić jego wrażliwość na konkretne leki przeciwmalaryczne.

Na czym polega profilaktyka malarii?

Jednym ze sposobów zapobiegania zakażeniu jest tzw. profilaktyka nieswoista. Polega na stosowaniu metod, które minimalizują ryzyko ukłucia przez komary. Co robić, aby uniknąć ukąszenia? Jak się nie zarazić?

• Należy stosować repelenty np. zawierające związek chemiczny DEET, który odstrasza i zniechęca owady. Preparaty dostępne są w postaci sprayów, kremów, maści, płynów. Istotne jest dokładne rozprowadzenie specyfiku na całej skórze; należy ponawiać nakładanie co jakiś czas, zwłaszcza po kąpieli, pływaniu itp.;
• należy nosić odzież w jasnych kolorach i okrywać jak największą powierzchnię ciała (koszulki z długim rękawem, spodnie z długimi nogawkami);
• po zachodzie słońca przebywać w zamkniętych i klimatyzowanych pomieszczeniach;
• przed zaśnięciem należy pozbyć się owadów znajdujących się w pomieszczeniu;
• zaleca się spanie pod moskitierą;
• siatki w oknach warto spryskać specjalnym środkiem przeciw komarom;
• należy uszczelnić miejsca, przez które mogą dostawać się owady;
• w pomieszczeniach bez klimatyzacji zaleca się włączenie wiatraka pod sufitem.

Profilaktyka swoista

Jak dotąd nie stworzono skutecznej szczepionki przeciwko malarii. Dostępne są jednak leki, które należy przyjmować przed podróżą (terapię rozpoczyna się 1-2 dni przed planowaną podróżą), w trakcie pobytu na terenie, gdzie istnieje zagrożenie zakażenia oraz przez określony czas po powrocie. Leki przepisywane są przez lekarza, dlatego przed wyjazdem należy udać się do specjalisty (lekarz chorób zakaźnych, lekarz medycyny morskiej i tropikalnej), który wypisze receptę oraz wyjaśni, w jaki sposób stosować specyfik. W profilaktyce malarii stosuje się leki, w których składzie znajduje się meflochina, chlorchina, proguanil, doksycyklina. Wykorzystuje się także chlorochinę (trzeba jednak uważać, ponieważ w wielu krajach istnieje odporność na chlorochinę, a jej stosowanie jest bezzasadne). Leki przeciwmalaryczne podawane profilaktycznie stosuje się w kilkukrotnie mniejszych dawkach niż w przypadku zachorowania.

Leki, które mogą pomóc w profilaktyce malarii

Profilaktyka malarii obejmuje przyjmowanie leku, który dostępny jest jedynie na receptę. Kilka dni przed wyjazdem do kraju, w którym malaria występuje, należy udać się do lekarza. Przyjmowane preparaty nie zabezpieczają w 100% przed zakażeniem, jednak każdy taki lek zmniejsza ryzyko ciężkiego przebiegu choroby i śmierci. Specyfiki te mogą powodować działania niepożądane, dlatego zawsze konieczna jest konsultacja lekarska i indywidualne dobranie leku. Wśród dostępnych leków należy wymienić:

• Malarone;
• Arechin.

Malarone stosuje się już na 2-3 dni przed przybyciem do miejsca docelowego, przyjmuje przez cały okres pobytu, a po powrocie kontynuuje terapię jeszcze przez tydzień. Tabletki należy przyjmować o stałych porach. Nieco inaczej wygląda postępowanie przy leku Arechin – przyjmowanie rozpoczyna się 7 dni przed wyjazdem i kontynuuje jeszcze przez miesiąc po powrocie. W tym przypadku inne jest także dawkowanie – to 2 pigułki raz w tygodniu (najlepiej ustalić konkretny dzień tygodnia).

Jak przebiega leczenie malarii?

Ponad 90% pacjentów choruje w ciągu miesiąca po powrocie z podróży. Nie jest to jednak regułą, a objawy mogą pojawić się nawet po kilku miesiącach. Wszelkie niepokojące objawy, podejrzenie malarii należy natychmiast skonsultować z lekarzem – najlepiej zakaźnikiem. Konieczne będzie wykonanie specjalistycznych badań, które pozwolą wykluczyć lub potwierdzić zakażenie. To przede wszystkim mikroskopowe badanie krwi, czy tzw. szybkie testy malaryczne. Niekiedy odpowiednie leczenie zostaje włączone jeszcze przed postawieniem diagnozy. Potwierdzona malaria jest zazwyczaj leczona w szpitalach specjalistycznych. Podawane są leki przeciwmalaryczne, a u wielu chorych stosowana jest terapia wspomagająca w postaci kroplówek nawadniających, leków przeciwgorączkowych, przeciwdrgawkowych i innych. Leczenie zawsze uzależnione jest od stanu pacjenta, przebiegu choroby, a także dostępności leków.

Światowa Organizacja Zdrowia rekomenduje terapię ACT, czyli leczenie polegające na połączeniu kilku różnych preparatów. Leczenie ciężkich przypadków malarii wymaga podania leków przeciwmalarycznych dożylnie, czasem konieczne jest przetaczanie preparatów krwiopochodnych, dializowania, wspomagania oddechu respiratorem. Całkowite wyleczenie jest możliwe, jeśli terapia zostanie szybko rozpoczęta. Około 20% pacjentów z ciężkim przebiegiem umiera, u części można zaobserwować trwałe powikłania choroby związane z układem nerwowym i zachowaniem (zaburzenia nastroju, problemy z pamięcią). Czasem konieczne jest leczenie, które zapobiega nawrotom choroby (w przypadku zarażenia niektórymi gatunkami).

Kiedy ryzyko zarażenia jest największe?

Malarię uznaje się za jedną z trzech najważniejszych chorób zakaźnych na świecie. Na zachorowanie najbardziej narażone są dzieci poniżej 5. roku życia oraz kobiety w ciąży zamieszkujące tereny endemiczne dla malarii, a także osoby, które nie wykształciły częściowej odporności (nie posiadają swoistych przeciwciał), a podróżują z Europy do krajów endemicznego i epidemicznego występowania choroby. Obserwuje się także zwiększenie wskaźnika śmiertelności wśród dzieci w Afryce, czego powodem jest zwiększenie oporności Plasmodium na chlorochinę.

Idealne warunki do rozwoju malarii panują w regionach, gdzie temperatura powietrza utrzymuje się w granicach 16-33 stopni Celsjusza, a średnia wilgotność względna wynosi więcej niż 60%. Z powodu niższej temperatury i mniejszej wilgotności do zakażeń rzadko dochodzi na wysokości powyżej 2000-2500 m n.p.m. Malarią można się także zarazić:

• podczas przetaczania krwi;
• w trakcie transplantacji narządów;
• w środowisku narkomanów poprzez zanieczyszczone strzykawki i igły;
• podczas zabiegów w placówkach medycznych o bardzo niskim standardzie higienicznym (zanieczyszczone narzędzia medyczne);
• podczas porodu (odnotowano przypadki przeniesienia zakażenia z matki na dziecko).

Najważniejsza jest profilaktyka

Choroba zwana dawniej febrą wystepuje w krajach tropikalnych i niestety nadal zbiera żniwo w postaci sporej śmiertelności. Dlatego też tak ważna jest profilaktyka malarii w przypadku planowanego wyjazdu. Przed podróżą konieczna jest konsultacja z lekarzem. Nie wolno też bagatelizować żadnych niepokojących objawów, zwłaszcza gorączki. Tylko wczesne wdrożenie leczenia daje gwarancję powrotu do zdrowia. Trzeba pamiętać, że nie istnieje szczepionka przeciw malarii, jednak są dostępne skuteczne leki.

Przygotowując się do podróży, należy sprawdzić, jakie szczepienia obowiązują na danym obszarze, jakimi chorobami można się zarazić i jak im skutecznie zapobiegać. To gwarancja zachowania zdrowia.